با همین تعریف واژه می توان به سنگینی مفهوم آن، در عمل پی برد. مسئولیت ، به مثابه باری است که وقتی فرد بالغ به دوش کشیدن آن را عهده دار می شود باید متعهدانه پاسخگوی آنچه به عهده اوست باشد.
اما چه چیزی باعث می شود در بسیاری از افراد جامعه، فارغ از نوع مسئولیتی که برعهده دارند، نوعی میل به مسئولیت گریزی یا عدم تعهد به وظایف دیده شود؟ چه می شود گاهی از یک کارمند ساده اداره تا برخی مسئولان، شاهد جنبه ها و شکل هایی از مسئولیت گریزی می شویم؟ مثل وارد کننده داوریی که به رغم اگاهی از منقضی شدن دارو ، بی توجه به عواقب آن اقدام به پخش و توزیع کالایش در بازار می کند یا پخش کننده گوشت مصرفی یک ناحیه، با وجود آن که از فاسد شدن قریب الوقوع گوشت هایش با خبر است، صرفا به دلیل به خطر نیفتادن منافعش حاضر می شود سلامت عده بی شماری را به خطر بیندازد؟
راستی رابطه بین اختلاق و مسئولیت پذیری چیست؟ عوامل محیطی چطور بر میزان مسئولیت پذیری افراد و مسئولان یک جامعه تاثیر می گذارند؟ واین که چگونه می توان پایبندی به این حسن اخلاقی را نهادینه کرد؟
در رابطه با پرسش اخیر، به نظر مهم ترین نقش را نظام آموزشی یک جامعه به عهده دارد. چرا که فرهنگ سازی یکی از رسالت های سیستم آموزشی، در سطح ابتدایی و عالی خواهد بود. در نظام آموزشی ما، می توان مواد درسی ای را نام برد که غالباً بعد از چندی به فراموشی سپرده میشوند یا گاهی تا پایان عمر کمتر نیاز به آن پیدا خواهد شد. به همین خاطر شاید جای خالی آموزش های اخلاقی و شیوه کاربرد آن در زندگی روزمره بیش از پیش حس می شود.
یکی از این موارد، آموزش و درونی سازی امری به نام «مسئولیت پذیری» است؛ چرا که ایجاد و تقویت این روحیه، هم در سطح فردی هم اجتماعی ، رابطه نزدیکی با افزایش بهره وری و میزان توسعه یک جامعه دارد.
مسلماً، وقتی افراد یک اجتماع، در هر نقش و شغلی که باشند، از خانم خانه دار گرفته تا دانشجو، کارگر، کارمند و مسئولین رده های بالاتر؛ به تناسب وظیفه ای که بر دوش دارند به درستی و متعهدانه عمل کنند، قطعات پازل آن جامعه به خوبی و درستی در کنار هم چیده می شوند و شکل مطلوب و نهایی خود را خواهند گرفت.
ناگفته نیز روشن است، هر چه قدرت کسی بیشتر یا دایره اختیارتش وسیع تر باشد و عملکرد او بر تعداد بیشتری از افراد تاثیر بگذارد بار سنگین تر و مسئولیت جدی تر و هزینه های بیشتری به دوش خواهد داشت. اما متاسفانه گاهی، به دلیل پیچیدگی نقش ها یا ابهام در وظایف، شاهد عدم پاسخگویی فردی هستیم که از او انتظار جواب دهی می رود.
در سیستم های بروکراتیک، جدای از زمینه های شخصیتی ، روان شناختی ، فرهنگی و اجتماعی فرد مسئول ، گاهی، شغل ها آنقدر جنبه های و ابعاد جانبی پیدا می کنند که به روشنی نمی توان حیطه وظایف و انتظارات از مسئول آن رده را مشخص کرد.
مثلا در حادثه ای، مردم، به فرخور وظایف و اختیارات یک مسئول، انتظار توضیح، واکنش، عذرخواهی یا حتی استعفا از او را دارند اما ممکن است با عدم پاسخگویی فرد مذکور روبه رو شوند. شاید به این دلیل که بسیاری از ما تمایل داریم تقصیر را به گردن دیگری بیندازیم؛ چرا که پایبندی و عمل به مسئولیت ، هزینه و دردسرش هم بیشتر و تهدید منافع هم، جدی تر خواهد بود.
علت دیگری که می توان در عدم تعهد جدی به مسئولیت در برخی افراد عنوان کرد، سرخوردگی است. بعضی از افراد که زمینه مسئولیت گریزی دارند، ممکن است وقتی با بی تعهدی دیگران، به ویژه مسئولان رده بالاتر خود، روبه رو می شوند با دلسردی از زندگی مسئولانه کنار بکشند، چرا که پایبندی جدی خود به وظایف شان را – مادامی که با کوتاهی دیگران در انجام وظایف روبه رو هستند- بی نتیجه تلقی می کنند. پس آنها هم وارد دور باطل قصور و سرپیچی، حتی نسبت به تعهدات فردی خود می شوند تا مجبور به صرف انرژی و هزینه کمتری باشند . همین روحیه، زمینه رشد مسئولیت گریزی را فراهم می کند.
به نقل حضرت مولانا:
تو مگو همه به جنگند و ز صلح من چه آید
تو یکی نه ای هزاری تو چراغ خود برافروز
در مجموع می توان گفت با رشد آگاهی از ضرورت های مسئولانه زیستن و پیامدهای تعهدگریزی است که هر کس در هر جایگاه و مرتبه ای باشد می تواند با مسئولیت پذیری و زندگی اجتماعی مسئولانه ، گاهی در مسیر دستیابی به کلید سعادت فردی و جمعی جامعه بیدار بردارد.
که یکی چراغ روشن زهزار مرده بهتر
که به است یک قد خوش زهزار قامت کوژ
دکتر آناهیتا خدابخش کوایی، مشور و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی
