آرامیس مشاور




افشاگری می کنم، پس هستم

تعریف حریم خصوصی
حریم خصوصی در زمینه های فرهنگی مختلف تعریف متفاوتی دارد. به طور خلاصه، حریم خصوصی حوزه و عرصه ای است که به خود فرد و معدودی از افراد نزدیک به او محدود می شود و دیگران اجازه حضور و دخالت در آن عرصه را ندارند. البته بسته به اینکه واحد تحلیل و بررسی چه باشد تعریف حریم خصوصی متفاوت می شود. اگر فرد واحد باشد، هر فردی یک حریم خصوصی دارد که کس دیگری حق مداخله در آن را ندارد. اگر خانواده واحد تحلیل باشد، هسته بزرگ تری هست که برای خودش حریم و چارچوب هایی دارد که دیگران نباید به آن وارد شوند. به هر حال، اینکه منظور از آن فرد باشد یا خانواده، تعریف و دایره آن متفاوت می شود.

به لحاظ عمومیت اجتماعی ، حریم خصوصی مفهومی ویژه دوره مدرن است. یعنی از زمانی که فرد و فردیت در نظام روابط اجتماعی مهم شد، مفهوم حریم خصوصی، با اینکه از قبل هم مطرح بود اهمیت پیدا کرد و وارد گفت و گوهای عمومی شد. در یک تقسیم بندی کلی ، اگر از جوامع مدرن و سنتی صحبت کنیم، جامعه سنتی جامعه ای است که هویت و وجدان جمعی اهمیت بیشتری دارد و فردیت موضوعیتی ندارد. دورکیم وقتی از «همبستگی اجتماعی مکانیک» در جامعه سنتی سخن می گوید، از همبستگی ای می گوید که افراد بر اساس ویژگی هایی مشخص در کنار هم هستند و به هم پیوسته اند و این جمع است که بر همه مسلط است و فرد ذوب در آن است. اما وقتی به دوره جدید می رسیم، آرام آرام فردیت اهمیت پیدا می کند. در تیپ شناسی این جوامع با وضعیت هایی روبه رو هستیم که به لحاظ چارچوب های ارزشی، فرد مهم می شود، حقوقش اهمیت می یابد ، دایره دخالت جمع در حوزه های فردی با موانع نظری محدود می شود، حریم خصوصی مورد توجه قرار می گیرد و حیطه اش مشخص می شود.
نقص حریم خصوصی در جامعه مدرن
این مسئله در جامعه مدرن اهمیت بیشتری پیدا کرده، اما به آن معنی نیست که قبلاً مطرح نبوده است. خاستگاه ادیان سنت است و یکی از جنبه های اخلاقی ای که ادیان همیشه به انها توجه کرده اند نوعی حفظ حریم خصوصی افراد بوده و به این موضوع به عنوان یک امر اخلاقی در اموزه های تاکید شده. اما در ساختار اجتماعی دنیای سنتی، اجازه داده نشده که این آموزه ها اهمیت پیدا کند. ما در آموزه های دینی داریم که اگر در خانه ای گناهی روی می دهد، نباید کسی حریم این خانه را بشکند و برای کشف گناه وارد ان شود و اگر این گونه رفتار کند، او مقصر است ، نه فردی که وارد حریمش شده اند. می بینیم که این مسئله در آموزه های دینی بوده، اما برجسته نشده است. به نظرم، احترام به حریم خصوصی یکی از آموزه های دینی ما بوده که در بافت اجتماع سنتی مغفول مانده است.

گذار جامعه از ساختار سنتی به مدرن
در آموزه های اخلاقی و سنت دینی این بحث وجود داشته، اما در نظام اجتماعی سنتی به ان توجه نشده و مغفول مانده است . در متن دین بوده و روی آن تاکید شده ، اما این متن در نظام اجتماعی سنتی که ذهنیت همه معطوف به اهمیت جمع و کنترل فرد توسط جمع است ، برجسته نشده است. ما در حال گذاریم و این گذار ، دچار ابهام در مفاهیم و ارزش ها شده ایم. تفسیر سنتی از دین روی این موضوع مهم که در متن بوده، تاکید نکرده. اما امروز ساختارهای اجتماعی دنیای جدید و اهمیت یافتن فردیت این موضوع را با اهمیت کرده اند.

ساخت اجتماعی ما
هر چقدر نظام سیاسی و اجتماعی اقتدار گرایانه باشد احتمال اینکه حریم خصوصی افراد نقض شود بیشتر می شود. مثلا در خانواده ای که روابط آمرانه ای در ارتباط با فرزندان تعریف می شود والدین به خودشان اجازه می دهند که در تمام عرصه های زندگی فرزندان خود دخالت کنند و در نتیجه، آنها به چیزی به نام حریم خصوصی قائل نیستند. اما با قائل شدن به چارچوب دموکراتیک در خانواده، فرزندان صاحب حق می شوند و یکی از حقوق شان این می شود که حریم خصوصی داشته باشند.
در سطح اجتماعی هم، دولتی که ایدئولوژی اقتدارگرایانه داشته باشد به خودش اجازه می دهدحریم خصوصی مردم را نقص کند. اما اگر ساختار دولت دموکراتیک باشد و حقوق شهروندان برای دولت مهم باشد و مشروعیت خود را هم در همین حق انتخاب مردم ببیند، کمتر به نقض حقوق شهروندان می پردازد.
معضل فعلی ما این است که اموزه های دینی و تاکیدهای اخلاقی بر دخالت نکردن در حریم خصوضی حساس نیستیم. به همین دلیل، بسیاری از بحث های خانوادگی ما به صحبت درباره مسائل خصوصی دیگران می گذرد.
مثلاً در مورد ی که برای یکی از بازیگرهای تلویزیون در سال های گذشته اتفاق افتاد . توزیع و تکثیر ان فیلم مسئله ای است که حداقل به جنبه های آسیب شناختی آن باید توجه می شد و هشدارهایی در مورد آن داده می شد. حالا اینکه اصلاً آن رفتار، یعنی فیلم برداری آن چنانی از حریم خصصوصی دو نفر، درست بوده یا خیر باید در جای خودش بحث شود. اما آنچه باید مورد توجه قرار گیرد این است که توجه به این فیلم در میان عموم یه یک موج تبدیل شد.
پلیس اعلام کرد که چهار – پنج میلیون نسخه سی دی از این فیلم تکثیر شده که اگر آمار درستی باشد، نشانه یک وضعیت بی هنجار (آنومیک) است. اگر بخواهیم مقایسه ای بکنم، باید بگویم اینکه یک نفر فیلم هرزه نگاری می بیند کار زشتی است، اما دیدن این فیلم در قیاس با ان فاجعه به حساب می آید . مثل نسبت میان رابطه نامشروع و تجاوز به عنف است.
اولی مذموم و گناه است، اما دومی بسیار شدیدتر و وحشتناک است. اینکه فیلمی از روابط خصوصی فردی که بدون اطلاع و رضایت او تهیه یا توزیع شده دیده شود نشان از یک نقیصه بزرگ اخلاقی است. اگر آمارهای اعلام شده درست باشد، ما دچار بحران حریم خصوصی هستیم. تعجب می کنم که چرا رسانه های جمعی به این مسئله خوب نپرداختند و درباره اش بحث جدی نکردند.
اینکه گفتیم الان در حالت بی هنجار (انومیک) هستیم به این دلیل است که اولاً به لحاظ تجربه تاریخی به این مسئله بی توجه بوده ایم و از سوی دیگر، به دلیل بسط فناوری های جدید امکان ورود بیشتر به حریم خصوصی فراهم شده و بی توجهی ما این موضوع را به فاجعه تبدیل کرده که باید به صورت جدی به آن توجه شود.
در این مورد هم نمی شود میان مردم و دولت تفکیک قائل شد و اگر دولت به خودش اجازه بدهد در همه عرصه های خصوصی به صورت غیرقانونی وارد شود، مردم هم یاد می گیرند این را انجام بدهند.

بیماری ملی به نقض حریم خصوصی
اگر دیگرانی که اطراف متجاوز به حریم خصوصی هستند به زشتی نقض حریم خصوصی بنگرند به تخلفی که او برملا کرده ، بساط این مسئله برچیده می شود. اما متاسفانه برعکس شده و زشتی دخالت در حریم خصوصی نادیده گرفته می شود.
این ها زمینه های اجتماعی – فرهنگی دارد که باید شناخته شوند و با بحث و گفت و گوی عمومی نوعی حساسیت به موضوع ایجاد شود تا به تدریج این عادت اجتماعی ناپسند و زیان بار برای فرد و جامعه اصلاح شود . با پرداختن به ان، اهمیت دادن به آن و حساسیت ایجاد کردن می توان آن را اصلاح کرد. دستگاه حقوقی هم باید بر همین اساس حساس تر عمل کند . حل این مسئله بیشتر از هر چیزی نیازمند توجه نهادهای سیاست گذار و اجرایی است.

دکتر سید حسین سراج زاده- جامعه شناس