متاسفانه نبود آگاهی در مورد مواد محرک باعث شده افراد زیادی در معرض سوءمصرف از این مواد باشند.
این روزها متخصصان نگران موج جدید اعتیاد در بین جوانان هستند؛ اعتیاد به مواد محرک، که متاسفانه بیشتر افراد شناخت درستی نیز از آن ندارند. در این مقاله به صورت گذرا و کوتاه به معرفی برخی از این مواد می پردازیم.
انواع مواد محرک
1- کافئین: کافئین به صورت طبیعی در قهوه، چای و کاکائو موجود است، که غالبا به عنوان ماده ای ملایم و بی خطر در نظرگرفته می شود . اما مصرف آن در مقادیر بالا می تواند منجر به اضطراب ، بی خوابی و سایر شرایط ناخوشایند شود.
2- آمفتامین ها: گروهی از مواد محرک مغزی هستند که معمولا به شکل پودر سفید رنگ و گاه سفید مایل به قهوه ای روشن (یا سفید چرک) مشاهده می شوند. برخی از انواع این مواد به شکل قرص و کپسول و در رنگ ها و اندازه های مختلف و حتی محلول های قابل تزریق یافت می شوند. برخی از انواع آمفتامین ها تحت نظارت کامل پزشک دارای مصارف طبی هستند. آمفتامین ها اغلب برای بهبود کارآیی، کاهش خواب و ایجاد حالت سرخوشی، معمولا مورد سوء مصرف دانش آموزان، دانشجویان، ورزشکاران و گاه رانندگان قرار می گیرند. بعضی از انواع مواد محرک که بانام های مختلف مثل آیس بایخ، کریستال مت، اسپید، تینا، نخ، تسبیه، کرانک، مت آمفتامین (شیشه) به فروش می رسد.
علائم مصرف
آثار مصرف آمفتامین ها معمولا یک تا دو روز طول می کشد . این آثار عبارت اند از: تغییرات رفتاری یا روانی (سرخوشی، عصبانیت، اضطراب و بی قراری)، اختلال قضاوت (مشکل در تشخیص درست و نادرست)، تپش قلب، گشاد شدن مردمک چشم، تهوع و استفراغ و لرز، افزایش شدید فشار خون (که ممکن است باعث شوک شود)، اختلال در عملکرد شغلی و اجتماعی، اختلالات خواب و مصرف طولانی سبب بروز اختلال روانی بسیار شدید، ضایعات پوستی مزمن، بالا رفتن فشار خون، سکته مغزی، به هم خوردن ریتم قلب و سکته قلبی، تشنج، احتمال حالت اغماء و مرگ.
3- شیشه: ماده نسبتا جدید مت آمفتامین که در ایران عمدتا با نام «شیشه» خطاب می شود، یک ماده محرک غیرقانونی است که کاملا به صورت مصنوعی تهیه می شود. این ماده در کشور به نام های دیگری مانند آیس، یخ، مواد صتاعی و مواد محرک نیز شناخته می شود. دلیل استفاده از نام هایی مانند شیشه و یخ این است که این ماده از نظر شکل شبیه خرده های شیشه یا بلورهای خرد شده یخ است که معمولا در بسته های کوچک پلاستیکی فروخته می شود. ساخت شیشه نسبتا آسان است و از ترکیب چند دارو، اسید، مواد لوله باز کن (مانند جوهر نمک) و آمونیاک به دست می آید.
علائم مصرف
علائم مصرف شیشه در کوتاه مدت عبارت اند: افزایش فشار خون، افزایش ضربان قلب، افزایش تنفس، گشاد شدن مردمک چشم ها، تهوع، اسهال، لرزش و قفل شدن فک ها، خشکی و بوی بد دهان، سردرد ضربان دار، کاهش خواب، کاهش اشتها، افزایش تمرکز و توجه، ایجاد سرخوشی و لذت کاذب، افزایش انرژی، کاهش خستگی، تمایلات جنسی بیشتر، افزایش دمای بدن و گرگرفتگی و مصرف بیش از حد مایعات.
با از بین رفتن تاثیرات شیشه، فرد دچار حالت خستگی زیاد، افسردگی شدید، کاهش شدید انرژی، تمایل به خودکشی، اختلال در خواب و کاهش تمرکز و توجه می شود. در اعتیادهای شدید شیشه، فرد مجبور است هر چند ساعت یک بار این ماده را مصرف کند. مصرف طولانی مدت شیشه باعث حالت جنون ناشی از اعتیاد ، ایجاد تغییراتی در حواس مانند شنیدن صداها یا دیدن تصاویری که دیگران قادر به شنیدن یا دیدن آن نیستند (که متخصصان با عنوان توهم از آن یاد می کنند)، سوء ظن و بدگمانی، از دست رفتن مهار و کنترل شخص بر رفتارش (درگیری های کلامی و فیزیکی)، افسردگی شدید و افکار آسیب به خود و دیگران، رفتارهای تکراری و وسواس گون، کاهش وزن، تخریب شدید دندان ها، ضایعات پوستی ، سردردهای مزمن، بیماریهای قلبی و عروقی، سکته مغزی و نارسایی کلیه می شود.
4- کوکایین: یکی از اعتیادآور ترین و خطرناک ترین مواد است. این ماده از برگ های گیاه کوکا که عمدتا در بولیوی و پرو می روید، به دست می آید. کوکایین معمولا به شکل پودر سفید یا ماده بلوری سفید رنگ مشاهده می شود.
علائم مصرف
آثار مصرف کوکایین خیلی زود ظاهر می شود و بعد از سی تا شصت دقیقه نیز رفع می شود. به همین دلیل معتادان به آن گاه مجبور می شوند هر نیم ساعت یا یک ساعت یک بار، محل کار خود را برای مصرف ترک کنند. مهم ترین این علائم شامل این موارد است: سرخوشی یا بی تفاوتی و کاهش تمرکز ، توهم های بینایی و شنوایی، افزایش ضربان قلب و تعریق زیاد به همراه گشاد شدن مردمک چشم ، تهوع و استفراغ، اختلال در فعالیت های اجتماعی و شغلی و در طولانی مدت باعث خونریزی و زخم بینی و احتمال سوراخ شدن تیغه بینی، سردردهای شدید، کاهش وزن، عوارض قلبی از قبیل سکته ، تشنج و سکته های مغزی
5- قرص های اکس (اکستاسی): اکتاسی ماده محرک و در عین حال توهم زایی است که معمولا به صورت قرص های دارای طرح و نقش در رنگ های مختلف است. اکثر این ماده در مهمانی مصرف می شود و عوارض آن به مواد موجود در آن بستگی دارد.
6- ریتالین: قرص های ریتالین در وهله اول برای درمان یکی از بیماری های دوران کودکی به نام اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه استفاده می شود. اما مشاهده شده است برخی از دانشجویان برای بیدار ماندن در شب امتحان به جای قهوه و چای از این قرص ها استفاده می کنند. در حالی که مصرف خودسرانه این قرص ها می تواند عوارضی مشابه کوکایین و آمفتامین داشته باشد.
روش درمانی
روش درمانی اعتیاد به مواد محرک شیوه های مختلفی را شامل می شود اما براساس این شیوه ها واحد است و در اجرا تفاوت هایی با یگدیگر دارند؛ به طوری که برخی دوره های درمان کوتاه تر و برخی طولانی تر است. درمان اعتیاد به مواد محرک عمدتا غیردارویی است و درمان های روان درمانی، مشاوره و آموزش فرد و خانواده او را شامل می شود.
اشاره به این نکته ضروری است که اعتیاد، یک بیماری مزمن است و هیچ گاه نمی توان گفت درمان آن پایان یافته است. در حال حاضر درمان دارویی خاصی برای این مواد وجود ندارد و هسته اصلی درمان برکنترل وسوسه، پیشگیری از مصرف مجدد مواد و بازگشت به زندگی عادی با لذت های طبیعی و سالم است. مثلا در درمان شیشه، که ماده شایع مورد مصرف این گروه در کشور ماست، از نوعی روان درمانی به نام ماتریکس اسفاده می شود، که درمانی غیردارویی و روان شناختی است و حدود شش ماه طول می کشد. در روان درمانی شناختی – رفتاری، درمانگران تلاش می کنند با ایجاد خودآگاهی در بیمار، تغییرات رفتاری، که همان حرکت به سوی زندگی بدون مواد و فاصله گرفتن از عوارض خطرناک آنهاست، به وجود آورند و در نهایت با تغییر سبک زندگی فرد او را یک زندگی سالم رهنمون سازند. درمان ماتریکس، معروف ترین و شناخته شده ترین روش درمان اعتیاد به شیشه در سراسر دنیاست. در مواردی که شخص دچار علائم جنون، افسردگی شدید و افکار خودکشی،توهم و هذیان و پرخاشگری شدید و همچنین بیمای های جسمی است، بستری شدن در مراکز درمانی ضروری است. تا ابتدا این علائم برطرف شود و سپس وارد درمان روان شناختی فردی و گروهی شود.
داروها معمولا در تعدیل علائم جنون افسردگی ، پرخاشگری و سایر اختلالات روانی همراه، موثر و مکمل درمان روان شناختی است. تشخیص این که فرد مصرف کننده برای شروع درمان خود نیاز به بستری دارد یا خیر به نظر درمانگر و پزشک متخصص بستگی دارد . در صورتی که فرد همزمان از مواد مخدر و محرک استفاده می کند، درمان های روانشناختی و دارویی اعتیاد به مواد مخدر و محرک کمک کننده خواهد بود.
در پایان ذکر چند نکته، که رعایت آن از طرف خانواده برای ایجاد تغییر در بیماری در شروع و ادامه درمان کمک می کند، ضروری است.
1.ایجاد انگیزه برای ورود به درمان و تقویت و حفظ این انگیزه در طول درمان.
2. تلاش برای کاهش استرس های بیمار در روند درمان (اعم از تامین هزینه درمان، پرهیز ز بحث و جدل در محیط خانه و ...)
3. پاکسازی محیط زندگی بیمار؛ هر گونه نشانه های مربوط به مصرف اعم از ابزارهای مصرف، محل های مصرف و ... از محیط زندگی فرد حذف شود.
4. کمک و حمایت از بیمار برای بازگشت به زندگی، یافتن تفریحات سالم و کسب مهارت های زندگی سالم
5. صبر و حوصله و داشتن امید به تغییر در بیماری در طول درمان
6. پرهیز از برخوردهای احساسی و سرزنش کردن بیمار.
منابع
• بسته آموزشی پیشگیری از مصرف مواد (ویژه همسران سوء مصرف کنندگان مواد)؛ تالیف: دکتر ابوالفصل وطن پرست و همکاران
• شیشه چیست؟ (و اعتیاد به آن چگونه درمان می شود؟)؛ تالیف: دکتر حامد اختیاری و همکاران
• آشنایی با مواد اصلی اعتیاد آور در ایران (برای خانواده ها) ؛ تالیف: دکتر حامد اختیاری
• حقایقی درباره زندگی سالم و به دور از مواد؛ نویسنده : دکتر فرهاد طارمیان
• مبانی شناخت انسان؛ تالیف: ام دبلیو آیزنگ
دکتر مریم اسماعیلی نسب، روان شناس و عضو هیئت تربیت مدرس
