پاتوق گرایی و کم اهمیت شدن غذا
پاتوق و پاتوق گرایی در ایران از واقعیات تاثیرگذار جامعه است که در جامعه شناسی کمتر به آن پرداخته شده، نه فقط جامعه شناسان ایرانی که علمای اجتماعی بنام غرب نیز به سهم گروه های منتقد فرهنگ حاکم و پاتوق ها در حوزه عمومی کمتر توجه نشان داده اند. هر چند با بررسی و تحقیق، نقش پررنگ اینگونه واحدهای اجتماعی در تغییر وضع موجود روشن می شود.دکتر تقی آزادارمکی در کتاب خود با عنوان «پاتوق و مدرنیسم ایرانی» پاتوق را اینطور تعریف می کند: «پاتوق یا محفل به محل تجمع عده ای از افراد، منتقدان، ادیبان و روشنفکران اطلاق می شود که بدون وجود آیین نامه، قواعد و قوانین در حاشیه حیات رسمی جامعه به تشکیل اجتماعاتی اقدام می کنند.» پاتوق ها فضایی کاملا غیررسمی هستند.
رفتار در جمع پاتوق متفاوت با آن چیزی است که در حوزه های رسمی مثل دانشگاه و محل کار می بینیم. اعضای پاتوق به منظور رهایی از قیودات و بایدها و نبایدها حوزه رسمی به پاتوق پناه می برند و مخالف آموزه های حوزه رسمی رفتار می کنند. نحوه عمل و رفتار اعضای پاتوق به منزله مقاومتی منفی دربرابر ساختارهای بخش رسمی جامعه است. دکتر آزاد ارمکی، همچنین فضای غالب پاتوق را اینطور توصیف می کند: «پاتوق محل استقرار برای نقد است. در زمان استقرار به لحاظ فرم و ظاهر، آدم ها به خوردن، نوشیدن و تماشا کردن نیز می پردازند. کارهای دیگر هدف نیست و هدف نقد اجتماعی است.»
گرایش به پاتوق و پاتوق نشینی در سال های اخیر نسبت به گذشته بیشتر شده است. البته پاتوق در ایران پیشینه ای تاریخی دارد و مسئله جدیدی نیست. در دوران صفویه، زورخانه ها و خانقاه ها و در عصر قاجار نیز انجمن های ادبی و هنری، احزاب سیاسی و اجتماعات هنری محل پاتوق نشینی افراد بودند. در روزگار ما، پاتوق دیگر تنها به طبقه روشنفکر و سطح بالای جامعه تعلق ندارد و بلکه همه افراد به نوعی عضو پاتوق هستند.
هدی 26 ساله خودش را اهل پاتوق نشینی معرفی می کند. او زمانی که فرصتی برای فراغت دارد، قبل از اینکه به قدم زدن، پارک رفتن یا سر زدن به مراکز خرید فکر کند دوست دارد وقتش را در یک کافه یا رستوران سپری کند. هدی دلیل این انتخاب را اینطور توصیف می کند: «پاتوق نشینی نیازی به صرف انرژی خاصی ندارد. تو جایی می نشینی و قهوه و چایت را می نوشی، به همراه دوستانت. آنها هم در آن لحظات با تو حس مشترکی مثل لذت بردن از فضا و از بودن کنار دوستانشان را دارند. همین حس مشترک به من خیلی آرامش می دهد.»
غذایی که در یک پاتوق می خورد در درجه آخر اهمیت قرار دارد و اول دنج بودن کافه و رستوران و برخورد مناسب کارکنانش برایش مهم است و بعد، افرادی که قرار است زمانی را با آنها بگذراند. انتخاب پاتوق معمولا تابع نظر جمعی است که او با آنها همراه است. یعنی جایی را انتخاب می کند که قبلا برای تعدادی از دوستانش پاتوق شده بوده. اما گاهی هم خودش آنها را انتخاب می کند و مثلا فضاهای باز را برای پاتوق نشینی به فضاهای بسته ترجیح می دهد.
برای نازنین 26 ساله هم مکان و فضا خیلی مهم تر از چیزی است که می خورد. اگر جایی باشد که غذای خیلی خوبی داشته باشد اما فضایش دلنشین نباشد انجا نمی رود. برای پاتوق نشینی هم دوستانی انتخاب می کند که در مورد آن محل و فضا با او موافق باشند و با همه دوستانش پاتوق نشینی نمی کند. برای خوردن غذا فضای خانوادگی و فضای دوستانه برای نازنین هر دو دوست داشتنی است و زمان یکسانی برای غذا خوردن در هر کدام از این دو فضا صرف می کند.
از نظر دکتر خانیکی، دلیل افزایش گرایش به پاتوق نشینی در بین جوانان و مخصوصا قشر دانشجو می تواند اهمیت پیدا کردن شبکه های اجتماعی باشد. شبکه هایی که محدودیت های حوزه رسمی مثل دانشگاه یا محل کار وجود ندارد. این شبکه ها به حوزه های غیررسمی مثل پاتوق ها که فضایشان تابع قوانین خاصی نیست، کشیده می شود. «پاتوق نشینی تلاشی است برای تشکیل جمع در فضاهایی که تابع دستورالعمل های حوزه های رسمی نیست. تقویت این جمع ها باعث تقویت نهادهای مدنی می شود. نهادهایی متشکل از جمع های دوستانه ، خانوادگی، کاری و دانشجویی که هر کدام هدفی از اجتماعشان دارند.»
در این جمع ها، غذایی که خورده می شود در درجه آخر اهمیت قرار می گیرد. در درجه اول فضای پاتوق و جمعی که با آنها همنشین هستیم مهم است و برخلاف ظاهری که اجتماع در وهله اول خوردن و رفع نیاز گرسنگی نیست.
ریحانه سادات هاشمی- ماهنامه سپیده دانایی
