خدایا، فقط دوباره تکرار نشود!
اختلال استرس پس از ضربه چیست؟
ممکن است بسیاری از افراد با اصطلاح استرس آشنا نباشند، اما بسیاری دیگر بدون این که با این نام آشنا باشند، علائم آن را در خود با دیگران دیده اند. تقریباٌ همه ی افراد تکرار صحنه های آزاردهنده ی جنگ را در بازیگر نقش اول آژانس شیشه ای یا برخی دیگر از فیلم های دفاع مقدس دیده اند. خاطره چنان برای فرد تکرار می شود و فرد طوری رفتار می کند که انگار همین الان در حال اتفاق افتادن است. تجربه ی تصادف شدید ، ممکن است باعث شود فرد برای همیشه از رانندگی اجتناب کند. در کشور ما، ایران، مثال هایی از شایع شدن این اختلال پس از زلزله ی بم، زلزله آذربایجان و قبل از آنها در جنگ تحمیلی و زلزله ی رودبار و منجیل دیده شده است. تصادف شدید، مورد دزدی یا حمله قرار گرفتن و بسیاری دیگر از تجربه های آسیب زا همچون وارد شدن ضربه ای بر پیکره ی فیزیکی و روان شناختی ما هستند.
همه ی ما کما بیش در زندگی مان با چنین ضربه هایی رو به رو شده ایم. اما گاهی، به دلایل مختلفی یکی از این ضربه ها، تأثیر عمیقی بر ما به جای می گذارند، گویی همیشه برای ما زنده است و هر لحظه امکان تکرار آنها وجود دارد. در نتیجه همواره نگران هستیم. اگر این شرایط ادامه یابد در این صورت دچار مشکلی می شویم که به آن، اختلال استرس پس از ضربه می گوییم. البته انسان، به صورت معمول، آنقدر قوی است که از بسیاری از این ضربه ها با موفقیت عبور خواهد کرد و به اختلال دچار نمی شود. با این حال وقتی این اختلال روی می دهد، زندگی را برای خود فرد و اطرافیانش به شدت سخت و طاقت فرسا می کند. فرد مدام در ترس و وحشت و بی قراری است و گاهی، حتی کارهای معمول خود را نمی تواند انجام دهد، گاهی صحنه ی حادثه حتی لحظه ای او را رها نمی کند. اطرافیان از حساسیت و تحریک پذیری پیش از حد فرد و خشم های ناگهانی او به ستوه می آیند. در این حالت گاهی صدای به هم خوردن یک در، می تواند فرد را تا حد یک خشم انفجاری بکشاند. از این رو این علائم به ویژه وقتی شدید است به بروز افسردگی و اضطراب در خود فرد و اطرافیانش منجر می شود.
علائم اختلال پس از ضربه
باید گفت در صورت وجود علائم استرس پس از ضربه در فرد به معنای اختلال خواهد بود که حداقل به مدت یک ماه طول کشیده باشد. و در ضمن فرد متخصصی آنرا تأیید کرده باشد. چرا که در واقع پس از هر ضربه ای، بروز این علائم در همه ی افراد طبیعی است و فقط وقتی طول می کشد نشانه ی اختلال خواهد بود. علائم اصلی اختلال استرس پس از ضربه عبارت اند از:
واکنش ترس، درماندگی یا وحشت شدید
یادآوری های مکرر و عذاب آور واقعه
دیدن مکرر واقعه در رویا
رفتار کردن فرد به گونه ای که انگار واقعه تکرار می شود
واکنش جسمی و رنج و عذاب شدید در رویارویی با چیزهایی که به نوعی به آن اتفاق مربوط باشند
اجتناب کردن از محرک های مرتبط با آن اتفاق، به عنوان مثال اجتناب از مکانهای مرتبط .
سایر علائم که ممکن است در سایر مشکلات روان شناختی دیده شود و اینجا هم رخ می دهد. عبارت اند از:
کم علاقگی در انجام امور مهم زندگی، بی انگیزگی و نا امیدی، مشکل در تمرکز، خشم و گوش بزنگ بودن.
لازم به ذکر است که بعضی از این علائم در بچه های کمی متفاوت رخ می دهد. به عنوان مثال کودکی که دچار ضربه ای مثل آسیب جسمی یا جنسی شده ممکن است به سختی بتواند راجع به آن صحبت کند.و آن را بیشتر در قالب بازی و کابوس دیدن ها نمایان سازد. بچه هامعمولاً به انجام تکراری بازی هایی با مضمون حادثه می پردازند و خواب های نامشخصی به شکل کابوس های ترسناک، با خواب هایی درباره ی غول و اتفاقات ترسناک می بینند. علائم جسمی مثل شب ادراری، دل درد، و سر درد نیز در آنها شایع است. ضربه های شایع در دوران کودکی بلایای طبیعی، آزارهای جنسی و جسمی مزمن، سوختگی و آدم ربایی است.
شیوع اختلال استرس پس از ضربه
احتمال ضربه، آن هم از نوع شدید آن، برای همه ی افراد وجود دارد. از این رو اختلال استرس پس از ضربه نیز از اختلالات به نسبت شایع روان شناختی محسوب می شود. میزان شیوع این اختلال، 8 درصد در جمعیت عمومی است. احتمال آن در زنان بیشتر از مردان و حدود 10 تا 12 درصد است و در مردان بین 5 تا 6 درصد است (چکیده روانپزشکی کاپلان و سادوک،2007 ، ترجمه ی دکتر فرزین رضاعی) بیشترین ضربه های اصلی در زنان، جمله یا تجاوز و در مردان ، جنگ است. همچنین براساس تحقیقات، احتمال بروز این اختلال در افراد مجرد، مطلقه یا کسانی که همسرشان را از دست داده اند بیشتر است. ممکن است دلیل این امر، کمتر بودن میزان حمایت اجتماعی در این گروه افراد باشد. چون همانطور که بعد از این خواهیم گفت، داشتن حمایت اجتماعی در هنگام بروز اختلال پس از ضربه و همچنین در پیشگیری از آن مفید باشد. در ضمن در سطوح اقتصادی، اجتماعی پایین تر، این اختلاف بیشتر مشاهده شده است. آسیب شناسی اختلال استرس پس از ضربه. بعضی از عوامل، افراد را نسبت به بروز اختلال پس از ضربه در پییک اتفاق، مستعد می کنند. بعضی از این عوامل عبارتند از :
آسیب های دوران کودکی
کافی نبودن سیستم، حمایت خانوادگی و اجتماعی.
داشتن ویژگی شخصیت بدبینانه یا وابسته روان شناسان و روان پزشکان نظریه هایی را نیز درباره ی علت ابتلا به این اختلال مطرح می کنند. به عنوان مثال، تئوری روانکاوانه معتقد است اتفاق یا ضربه، یک نقطه ی حساس یا تعارض ناخودآگاه در فرد را فعال می کند. این تئوری تا حد زیادی قابل توجیه است. چون بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال معتقدند ضربه های سخت تر این را تجربه کرده اند اما باعث مشگل در آنها نشده است. چرا که در واقع از درون نسبت به آن آسیب پذیر نبوده اند. تئوری های دیگری معتقدند افراد به این دلیل دچار این اختلال می شوند. که در پردازش اطلاعات مربوط به یک اتفاق مشکل دارند. به عنوان مثال فرد همیشه اتفاقات را بسیار بدتر و فاجعه بارتر از آنچه هست برآورد می کند. بعضی از نظریه ها معتقدند برخی افراد واکنش های زیستی خاصی مانند. بالابودن غیر طبیعی سطح فعالیت دستگاه عصبی خود کار دارند، که در مواقع استرس و ضربه آنها را مستعد ابتلا به اختلال استرس پس از ضربه می کند.
درمان
بر اساس مطالعات انجام شده 30 درصد از افرادی که دچار این علائم می شوند، بدون درمان و خودبه خود بهبود پیدا می کنند. اما بقیه ی آنها در صورت عدم درمان ممکن است همچنان در طولانی مدت با آن درگیر باشند. درمان این اختلال به دو صورت فردی و گروهی انجام می شود. و در هر دو شکل درمان فردی و گروهی، تمرکز اصلی درمان آن است که فرد تشویق شود درباره ی واقعه و معنای آن اتفاق برایش، تا جای ممکن، صحبت کند. عنصر اصلی، در این زمینه، حمایت است. در درمان فردی، درمانگر یک فضای امن و حمایتگرانه ایجاد می کند و در درمان گروهی نیز، هم درمانگر و هم سایر اعضای گروه نقش حمایتی را در قبال هم ایفا می کنند.
ویژگی منحصر به فرد گروه درمانی است آن است که در آن با فرد یا افرادی که از این نظر به او شبیه هستند روبه رو می شود و همین نکته صحبت درباره ی اتفاق را برای او آسان تر می کند. در بسیاری از انواع درمان های فردی و گروهی، روش های آرام سازی خود یا ریلکسیشن به افراد آموزشی داده می شود.
وقتی علائم بسیار شدید و آزار دهنده است. تجویز دارو به دست روان پزشک نیز کمک کننده است.
یکی از درمان هایی که درباره ی این مشکل مطرح شده درمان با حمایت زدایی و بازپردازش حرکات چشم است که توسط متخصصی به نام شاپیرو شکل گرفت. او معتقد است در موقع روز افکار منفی و تکرار واقعه، حرکات چشم بسیار سریع می شود. و اگر بتوان این حرکات را کنترل کرد، افکار هم کمتر آسیب زا خواهد بود. اگر چه در ایران این روش چندان رایج نیست، بعضی شواهد حاکی از اثر بخشی آن است. به هر حال، همانطور که در ابتدا اشاره شد، کمک به حل این مشکل بیش از همه متکی بر صحبت راجع به آن، به ویژه با کمک یک متخصص، و حمایت اجتماعی است.
نقش خانواده و اطرافیان نزدیک
حمایت اعضای خانواده و دوستان صمیمی در این موقع بسیار کمک کننده است. آنها با ایجاد فضایی امن، راز داری، اعلام حمایت همه جانبه از فرد، پس از ضربه، و انجام اقدامات عملی در این زمینه، نقش مهمی در پیشگیری و درمان آن خواهند داشت. تحمل و صبوری در برابر بی قراری یا خشم فرد پس از ضربه، نوعی از این حمایت ها محسوب می شود، اگر چه همانطور که گفته شد با طولانی شدن مدت علائم، نیاز به درمان ضرورت پیدا می کند.
دکتر مریم اسماعیلی نسب / روان شناس و عضوهیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس
گرد آوری: مرکز مشاوره روانشناسی آرامیس
