عروس شیطان
یکی از مسائل مهمی که در روان شناسی مثبت مورد بحث قرار گرفته است و درباره ی آن نظریه پردازی شده رسیدن به «زندگی خوب» است. می توان گفت رسیدن به خیر و خوبی، و پایدار ماندن در آن، مطلوب ترین مرحله ی زندگی خوب و آرمانی انسان است. تحقیقات اسلامی نشان می دهد وقتی انسان به زندگی خوب دست یابد و از آن احساس شادی و خرسندی کند به شاد کامی دست یافته است (سعادت). البته این خیر باید «پایدار » بماند. به گونه ای که فرد نسبت به آن احساس ایمنی کند. و در آن آرام گیرد و از زوال آن نگرانی و اضطراب نداشته باشد (فلاح). لازمه ی این امر نیز گذر از موانع و شرور است (فوز). این، متعالی ترین نقطه ی حرکت زندگی از دیدگاه اسلام است. اما چه چیزی این نقطه ی آرمانی و رویایی را تهدید می کند؟
چرا خدا شراب را تحریم کرده است؟
در تئوری اسلامی فلاح (یا زندگی خوب پایدار) ، شرور و موانع زندگی خوب ، برشمرده و نسبت به آنها نهی شده، که یکی از آنها شراب است. قرآن کریم، شراب را از شروری می داند که رسیدن به فلاح ویا همان زندگی خوب پایدار را سد می کند و به همین دلیل ، در آیه 90 سوره «مائده » راه رسیدن به آن را اجتناب و دوری از شیطان می داند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ »
هر چند ممکن است لذتی آنی داشته باشد و فرد را برای لحظاتی از مشکلات و سختی ها رها سازد؛ این حالت پایدار و پیامدهای منفی فراوانی دارد و لذا پایداری زندگی خوب را تهدید خواهد کرد. اسلام از همان آغاز شراب را تحریم می کند البته در بیان آن از شیوه ی «نرم به سخت» استفاده کرده است؛ یعنی نخست شراب را، نه صریحاً بلکه در ضمن عنوان گناه، که عنوانی عام است، تحریم می کند ( اعراف/ 33). سپس صریحاً اعلام می کند شراب گناه است (بقره/ 219). و بعد، نماز خواندن در حال مستی را نهی می کند(نساء/43).
و در نهایت در آیه ی 90 سوره ی «مائده» با تأکید هر چه بیشتر – که به نظر مرحوم علامه طباطبایی به ده درجه می رسد- تحریم آن را بیان می کند. (ر.ک. ترجمه ی المیزان ج 6 ص 174) بنابراین، دلیل تحریم شراب آن است که زندگی خوب را تهدید می کند.
اما کاظم (ع) می فرماید، «خداوند عزوجل شراب را به خاطر نامش حرام نکرده، بلکه به سبب پیامدهای آن حرامش کرده است. بس، هر چیزی که پیامد های شراب را داشته باشد آن نیز شراب است. (الکافی، ج 6 ص 412 ح2) و همان حکم را دارد.» در صدر، اسلام، بیشتر شراب انگور وجود داشت. به مرور زمان که انواع دیگری اضافه شد. حکم شراب انگور نیز به آنان تعمیم داده شد. چرا که اثر یکسان داشتند.
چرا شراب زندگی خوب را تهدید می کند؟
این امر یک دلیل بنیادین و یک سری پیامدهای منفی دارد. شراب نوشی موجب یک تغییر و نقص، یکسری آثار منفی پدید می آید. اثر بنیادین شرب را چند امر روشن می کند.
1) از سویی، زندگی خوب، یک زندگی عالمانه و مبتنی بر فهم و درک است، نه جهالت و نادانی، با نادانی و سر در گمی نمی توان به زندگی خوب دست یافت. کسی که قدرت درک و فهم نداشته باشد و نتواند خوب را از بد «تمیز» دهد، نمی تواند از شرور گذر کند. ( ناتوانی در فوز) و لذا به فلاح نخواهد رسید. به تصریح قرآن کریم، شراب فدرت درک و فهم انسان را از بین می برد، لذا نماز خواندن در حال مستی نهی می شود تا آن که فرد بفهمد چه می گوید (حتی تعلموا ما تقولون)
2) از سوی دیگر، زندگی خوب متوقف بر گذر از شرور است (فوز) و البته این شرور شیرین، توأم با لذت و منفعت آنی است. از این رو، گذر از شرور شیرین، نیازمند یک توان درونی است. یک قدرت نفسانی نیاز است تا فرد بتواند از لذت هایی که پیامد منفی دارند و زندگی خوب پایدار را تهدید می کنند، دوری کند. شراب موجب از بین رفتن توان بازداری می شود. کسی که شراب می خورد، قدرت بازداری از شرور را نخواهد داشت. توان باز داری، همان چیزی است که در ادبیات دین به نام «تقوا» خوانده می شود.
ترکیب این دو (علم و تقوا) در معارف اسلامی، «عقل» نامیده می شود. عقل ترکیی از شناخت و بازداری است. اثر بنیادین شراب این است که عقل را از بین می برد. امام رضا(ع) : ج 2 ص98 ح2 ، علل الشرابع، ص475 ح1) و امام علی (ع) ترک شراب را مایه ی « تحصین عقل» می داند. نهج البلاغه: حکمت 252). تحصین یعنی در قلعه و دژ قرار دادن . پس در حقیقت دلیل ترک شراب، «حراست از عقل» است. اگر عقل نباشد، فهم بازداری از بین می رود.
3) از عوامل دستیای به زندگی خوب پایدار(فلاح) ، ایمان است. ایمان یعنی باور به خداوند متعال به عنوان منبع اصلی و بی جایگزین خیر و خوبی – اگر این باور نباشد، راه شناخت واقعی و تمییز آن از شر بسته می شود. هر چند عقل جایگاه بسیار ارزشمندی دارد، بدون ایمان ممکن است به خطا رود. عقل باید مواد تعقل را از خدا بگیرد و راه آن باور داشتن خداست. که در ادبیات دین باتعبیرهای «عقل عن الله / تعقل عن الله) و مانند آن آمده است. در حقیقت ایمان، منبع تغذیه ی عقل است. کاری که شراب انجام می دهد. این است که ایمان را از بین می برد. شراب و ایمان را از ین می برد. شراب و ایمان در یکجا جمع نمی شوند. (جامع الاخبار. ص 429 ح 1199) و لذا رابطه ای عقل را با منبع خیر قطع می کند.
فقدان عقل و ایمان، از آثار بنیادین شراب نوشی است. وقتی ارتباط انسان با منبع خیر قطع و عقل زائل شود. راه شرور و بدی ها باز می شود. به همین دلیل، در منابع اسلامی، شراب نوشی، را «مادر خبائث » و «کلید شر» دانسته اند (جامع الاخبار: ص 423 ح 1176 و ص 425 ح 1186).
چرا که عقل از بین می رود و پیامدهی منفی به دنبال می آورد. در ایه 91 سوره «مائده» چند پیامد برای شراب بیان شده است. یکی از عدوات و دشمنی است.
نوشیدن شراب سبب از بین رفتن محبت بین فردی می شود و رفتارهای خشن و ظالمانه را به دنبال می آورد. افزایش آمار خشونت در افراد مست بیشتر از دیگران است . و دیگری مانع شدن از یادخدا و سومی مانع شدن از نماز است. وقتی یاد خدا و نماز نباشد ارتکاب رفتارهای زشت ممکن می شود و آرامش از میان می رود.( إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ)
امام رضا (ع) ، پس از تاکید بر نقش شراب در از ین رفتن عقل و ایمان، انواع فساد از جمله قتل را ناشی از تاثیر مصرف الکل می داند. (عیون اخبار الرضا (ع): ج 2 ص 98 ح 2، علل الشرایع: ص 475 ح 1). وقتی عداوت و دشمنی به وجود آیند ، می تواند منجر به قتل نیز شود.
امام صادق (ع) در پاسخ به سوال مفضل از علت تحریم شراب فرمود: «خداوند شراب را به علت تاثیر بد و فسادی که به وجود می آورد حرام کرد؛ زیرا میگسار دچار رعشه در اندام می شود، و شراب نورانیت و جوانمردی و مروتش را از بین می برد و او را در ارتکاب کارهای حرام و خونریزی و زنا، گستاخ می کند . این خطر برایش وجود دارد که چون مست و لایفعل شود حتی به محارم خود تجاور کند. شراب بر شراب خوار جز شر و بدی نمی افزاید.» (علل الشرایع: ص 476 ح 2).
به دلیل همین آثار است که پیامبر خدا (ص) می فرماید: «هر که شب را به مستی گذراند ، تا صبح عروس شیطان باشد» (بحارالانوار: ج 79 ص148 ) . و به همین دلیل، کار همه ی افرادی که در تهیه ی شراب به نوعی نقش دارند، حرام است و مورد نفرین قرار می گیرند؛ کشاورز، سازنده، ساقی، حمل کننده، تحویل گیرنده، فروشنده، خریدار و مصرف کننده ی پول آن (املی صدوق: ص346 ح1).
بنابراین به طور خلاصه، علت تحریم شراب، « صیانت نفس» است. آثار شراب، ثمره ای جز نابودی فرد ندارد و ترک آن موجب صیانت نفس می شود و این چنان مهم است که حتی اگر کسی نه به خاطر خدا بلکه فقط به خاطر صیانت نفس ، شراب را ترک کند، پاداش می گیرد. پیامبر خدا (ص) می فرماید: « هر که برای غیر خداُ هم که شده شراب خواری را رها کند، خداوند او را از شراب بهشتی ناب و مهر شده بنوشاند. علی (ع) عرض کرد: « برای غیر خدا؟!» حضرت فرمود: آری، به خدا فسم؛ حتی برای حفظ سلامت خویش (بحارالانوار: ج 79 ص 150).
چگونگی رفتار با شراب خوار
از مسائل مهم، چگونگی رفتار با شراب خوار است، که می تواند نقش مهمی در افزایش فشار اجتماعی بر او کاهش آسیب از طرف او به دیگران شود.
پیامبر خدا(ص) در این باره فرموده اند شراب خوار اگر سخنی گفت باور نکنید، اگر خواستگاری کرد به او زن ندهید، اگر بیمار شد به عیادتش نروید، اگر مُرد بر جنازه اش حاضر نشوید، و به او امانت مسپارید و اگر کسی به وی امانتی سپرد و او آن را از بین برد، خدا جبران نمی کند، و او را برای هیچ کاری اجیر نکنید زیرا خداوند می فرماید اموال تان را به نابخردان ندهید و چه دیوانه ای نابخرد تر از شرابخوار است (وسائل الشیعه،ج 17 ، ص 250 ) و با او همنشین نشوید. (بحارالانوار: ج 79 ص 148). شراب خوار به گوگرد می ماند؛ به او نزدیک مشوید که شما را بدبو می کند همچنان که گوگرد بدبو می کند. شراب خوارش و روز در خشم خدا است.
هر کسی شب را به مستی سر کند، تا صبح، عروس شیطان است. و این روز، صبح باید غسل کند، همچنان که غسل جنابت می کند؟ (بحار الانوار : ج79 ص150). عروسی شیطان، هر چند شاید پر از رقص و پایکوبی و عیش و نوش باشد. فردای زندگی را تباه و سیاه می کند. لباس این عروس ، حریر می نماید، اما در واقع سیاه و پر خار می ماند.
حجت الاسلام دکتر عباس پسندیده عضو هیأت علمی دانشگاه حدیث
گردآوری : مرکز مشاوره روان شناسی آرامیس
