بحث نخست: جایگاه حسن خلق در خانواده
الف) معنا شناسی حسن خلق
معنا و مفهوم حسن خلق چیست؟ برخی به اشتباه حسن خلق را با برخورداری از اخلاق نیک اشتباه گرفته اتد. خوش اخلاقی از مفاهیمی است که در حوزه تعامل بین فردی معنا می یابد، اما اخلاق نیک مربوط به تعامل اجتماعی نیست. برای نمونه، تقوا، حیا، عفاف و مانند آن را می توان جزء اخلاق حسنه دانست. اما جزو خوش اخلاقی که مربوط به روابط اجتماعی است. قرار نمی گیرد. به هر حال، آنچه مهم است این که خوش اخلاقی نقشی مهم در پایداری خانواده و رضامندی دارد. با خوش اخلاقی، زندگی پاک و باصفا می شود. بنابراین، حسن خلق یعنی اخلاق خوش تعامل بادیگران.
ب) جایگاه شناسی حسن خلق
جایگاه حسن خلق در خانواده چیست؟ برای تیین جایگاه حسن خلق، نخست باید به چند مطلب توجه کرد؛
1) بر اساس بررسی های صورت گرفته،نظریه اسلام در پایداری خانواده، نظریه ی مودت و رحمت است که در قرآن کریم بدان اشاره شده است؛ «و جعل بینکم موده و رحمه»
2) از مهم ترین نظریه های جاذبه میان فردی،الگوی « عاطفه مرکزی» است طرحی که در آن، جاذبه بر پاسخ های عاطفی مبتنی است، الگوی عاطفه مرکزی نامیده می شود، تجارب آزمایشگاهی به طور هماهنگ نشان دهنده آن است که عواطف مثبت به ارزیابی مثبت از دیگران و دوست داشتن آنان منجر می شود و عواطف منفی به ارزیابی منفی و دوست نداشتن منتهی می شود. لذا برای ایجاد مودت، باید عاطفه مثبت همسر را برانگیخت.
3) زندگی زناشوئی، ترکیبی از زن و مرد است و لذا در اینجا مسئله «تعامل و رابطه بین همسری» شکل می گیرد. آنجا که انسان تنها زندگی می کند، تعامل بین فردی معنا پیدا نمی کند. تعامل بین فردی در جایی که انسان با دیگران مرتبط و زندگی مشترک داشته باشد و به وجود می آید.
بنابراین، اگر بنا باشد میان همسران مودت به وجود آید، باید تعاملی را میان آنان طراحی کرد که عواطف مثبت آنان را نسبت به یکدیگر برانگیزد. همه مسائل همسران در چار چوب تعامل معنا می یابد و همه راه های مودت به عواطف مثبت بر می گردد. پس باید رابطه و تعاملی را طراحی نمود تا عواطف مثبت را برانگیزد و مودت و صمیمیت میان همسران را به وجود آورد. تعامل همسران با یکدیگر وقتی می تواند عاطفه مثبت آنان را نسبت به یکدیگر برانگیزد، که به بهترین وجه شکل گرفته باشد. اینجاست که مسئله « اخلاق تعامل» به میان می آید. خوش بودن اخلاق تعامل که از آن به «خوش اخلاقی » تعبیر می شود، تعاملی لذت بحش را رقم می زند و فضایی لطیف و متین را به وجود می آورد که موجب برانگیختن عاطفه مثبت میان همسران می گردد.
ج) نظریه حسن خلق
چه نظریه ای می تواند کارکرد حسن خلق را تبیین نماید؟ در این باره که خوش اخلاقی چگونه موجب بهتر شدن زندگی می گردد، نکات جالبی در روایات وجود دارد . از نیاز های مهم در روابط با دیگران، «باز بودن فضای تعامل» است. همان گونه که تنگ بودن مکانی موجب افزایش برخوردهای فیزیکی افراد با یکدیگر می شود. تنگ بودن فضای اخلاقی نیز موجب بروز تنش روحی همسران با یکدیگر می گردد. حسن خلق ، عامل مهمی در توسعه فضای تعامل زناشویی است با وجود خوش اخلاقی، هیچ تنگنای اخلاقی در تعامل اجتماعی به وجود نمی آید. خوش اخلاقی فضای باز و گسترده ای را برای همسران به وجود می آورد که هر کدام می توانند بدون تنگنا، با راحتی به زندگی در کنار دیگری ادامه دهند. این ویژگی به ویژه برای مردان اهمیت زیادی دارد. از عوامل توسعه ارتباطی، مال است بذل مال می تواند موجب توسعه زندگی گردد و همین امر می تواند ارتباط فرح بخشی را به وجود آورد. اما در جایی که امکان مالی وجود ندارد، خوش اخلاقی می تواند عامل مهمی در توسعه فضای تعامل باشد. رسول خدا (ص) به زیبایی در این باره می فرماید: «بی تردید شما نمی توانید با مال خود به مردم گشایش دهید، پس با اخلاق خود به آنان گشایش دهید» به همین جهت حسن خلق یکی از اموری است که به فرموده امام صادق (ع)، مردان در تعامل با همسرخود از آن بی نیاز نیستند و فراوان به مردان توصیه شده که در تعامل با همسر خود خوش اخلاق باشند. امام زین العابدین (ع) خوش اخلاقی با خانواده را یکی از چهار چیزی بر می شمردندکه هر که آنها را داشته باشد. ایمانش کامل است و گناهش بخشوده می شود و پروردگارش را در حالی که از او راضی است، ملاقات می کند.
بحث دوم: حسن خلق، معیار انتخاب
براساس آنچه گذشت، یکی از معیارهای مهم در انتخاب همسر، خوش اخلاقی است. در برخی روایات سفارش شده است که دخترانتان را به ازدواج مردان خوش اخلاق درآورید. از علی بن مهزیار نقل شده است که علی بن اُسباط دربارۀ دخترانش نامه ای به امام باقر (ع) نوشت که کسی همتای خودش نیافته است. امام باقر (ع) در جواب او چنین نوشت: « آنچه را که دربارۀ دخترانت بیان کرده بودی و اینکه تو کسی را همتای خودت باشد نمی یابی، فهمیدم آن مسئله برای تو مهم نباشد، خدا تو را رحمت کند، که رسول خدا (ص) فرمود: « هرگاه کسی که خوی و دینش را می پسندید به خواستگاری {دخترتان} آمد، ازدواجش دهید و اگر چنین نکنید، فتنه و فساد بزرگی در زمین به وجود می آید»
از سوی دیگر، در برخی روایات به والدین سفارش شده است که به مرد بد اخلاق دختر ندهند. حسین بن بشار واسطی می گوید: «به امام رضا (ع) نوشتم که من خویشاوندی دارم که از دختر خواستگاری کرده، اما بد اخلاق است. حضرت فرمود: اگر بد اخلاق است، به او زن نده» پیشوایان دین همان گونه که به والدین سفارش می کنند که به مرد بد اخلاق دختر ندهند، به مردان نیز این نکته را گوشزد می کنند که در انتخاب همسر معیار حسن خلق را در نظر بگیرند. حسن بن محبوب می گوید: به امام صادق (ع) گفتم همسر خوب و سازگاری داشتم که فوت شده است. اکنون قصد دارم دوباره ازدواج کنم. فرمود: « خوب دقت کن که خودت را در کجا می نهی و چه کسی را در مالت شریک می کنی و بر دین و اسرارت آگاهی سازی اگر می خواهی ازدواج کنی، دختر باکره ای را که به خیر و خوش خلقی شهرت دارد، برگزین»
بحث سوم: حسن خلق، الگوی تعامل با همسر
پس از مرحله انتخاب نوبت به عمل و رفتار می رسد که در این مرحله باید همسران با اخلاق خوش با یکدیگر تعامل برقرار سازند. هنگام عمل این پرسش مطرح می شود که موُلفه های خوش اخلاقی کدام اند؟ تا پاسخ این پرسش روشن نشود، نمی توان نقش این عامل را در رضامندی زناشویی شناخت. برای مشخص شدن مفهوم خوش اخلاقی باید مصداق های آن را شناخت. در برخی از روایات به این مسئله پرداخته شده است. از امام صادق (ع) دربارۀ حدود حسن خلق سوال شد و حضرت در بیان مصداق های آن به سه چیز تصریح فرمودند: « نرمخو و خوش گو باشی و برادرانت را با روی خوش ملاقات کنی» در حدیث دیگری، یونس شیبانی نقل می کند روزی امام صادق (ع) از من پرسیدند: شوخی شما با یکدیگر چگونه است؟ گفتم: اندک است. با شنیدن این جمله، حضرت فرمودند: «این گونه نباشید؛ شوخی از حسن خلق است و تو با آن برادرت را خوشحال می کنی! و رسول خدا (ص) با برخی شوخی می کرد، به این قصد که او را خوشحال کند» .
امام علی (ص) نیز در بر شمردن اجزای حسن خلق، به ایجاد گشایش بر خانواده و در تنگنا قرار ندادن آنها اشاره می کنند. از مجموع روایات استفاذه می شود که حسن خلق در چند چیز است. الف) نرمخویی؛ ب) خوش گفتاری؛ ج) خوش رویی؛ د) سرور و نشاط آوری؛ ه) توسعه دادن زندگی. از این موارد روشن می شود که حسن خلق دارای ابعاد مختلفی است. بخشی از آن به مهر و عطوفت بر می گردد؛ بخش دیگر به مهارت در گفتار؛ بخش سوم به چگونگی برخورد بادیگران؛ بخش چهارم به جنبه هیجانی و بخش پنجم به فراهم کردن امکانات لازم برای زندگی.
بحث چهارم : واکنش به بد اخلاقی همسر
تا اینجا از خوش اخلاقی سخن گفتیم و روشن شد که تأثیر عمیقی بر زندگی داشته و از عوامل اصلی کامیابی و رضامندی خانواده است. اما به هر حال نباید بد اخلاقی را به عنوان یک واقعیت نادیده گرفت. افراد باید خود، خوش اخللاق باشند. اما سئوال این است که اگر به هر دلیلی خوش اخلاقی از بین رفت و یا از آغاز ویرانگر و زیانباری به بار می آورد شخص بد اخلاق، پیش از ان که دیگران را بیازارد، نخست خود را عذاب داده و دچار فشار روانی فراوان می سازد. شخص بد اخلاق، غمی پایدار و فراوان در درون دارد، و این سبب آزار خود او می گردد. آزار دیدن گاهی توسط دیگران است، و گاهی توسط خود فرد که به وسیله بد اخلاقی به وجود می آید.لقمان به فرزند خود سفارش می کند که از بد اخلاقی پرهیز که جز به خود زیان نمی زنی و اگر به خود زیان زدی، به دشمن بیرونی نیاز نداری چون دشمنی با خود، زیانبار تر از دشمنی دیگران با توست از سوی دیگر، بداخلاقی موجب تنهایی انسان و از بین رفتن انس و الفت می گردد. اطرافیان فرد با اخلاق از وی بهره نخواهند برد و لذا در زندگی زناشویی نیز دچار مشکل شده و روابطی ملال آور خواهند داشت. همین امور سبب می گردد که زندگی فرد آسیب ببیند و از لذت آن محروم گردد بنابراین، بداخلاقی یک ضعف و ناتوانی است که موجب نارضایی زناشویی می گردد و موفقیت و کامیابی زندگی را به شدت تهدید می کند. باید دید در برابر این ناتوانی چه واکنشی باید نشان داد تا آسیب به حداقل کاهش یابد. این یک راهبرد خانوادگی است: « حفظ خانواده و کاهش زیان» واکنش نامناسب به پدیده بداخلاقی، موجب افزایش دامنه آثار منفی آن خواهد شد. راهبرد خردمندانه در برابر این پدیده کاهش آثار منفی است. اگر همسر مقابل به مثل کند، دچار کشاکش زجرآور و دردناکی خواهند شد، که پیوسته دامنه آثار منفی را گسترده تر ساخته و بر عمق آن می افزاید. بنابراین، واکنش مناسب و منطقی، از مسائل ضروری و ضرورت های اساسی برای زندگی است.
براساس آموزه های اسلامی، تاب آوردن و صبر کردن، بهترین واکنش به بد اخلاقی همسر است . بردباری و تاب آوری، موجب کاهش فشار روانی می گردد و بی تابی و نابردباری، بر دامنه مشکلات و فشارهای روانی می افزاید. آنچه مهم است، این که بی تابی و ناشکیبایی در برابر بد اخلاقی همسر نه تنها کار آمدنیست، بلکه پیامد منفی دارد و سبب ناتوانی انسان در واکنش مناسب می شود. انسان همیشه و به ویژه در چنین موقعیت هایی نیازمند توانایی لازم برای کنش و واکنش مناسب است بی تابی کردن، انسان را ناتوان می سازد و فرصت اصلاح را از بین می برد. اما اگر فرد، بردباری پیشه کند و در برابر بد اخلاقی تاب آورد، از محنت و رنج آن، کاسته می شود و در برابر آن درمانده نمی شود و مشکل را تحت کنترل خود در می آورد و بدین سان در حل مشکل توانمند می گردد. به همین جهت، کسی که توان تاب آوری و بردباری داشته باشد می تواند این موقعیت ناخوشایند را کنترل و آن را مدیریت کند. بدیهی است که این توانایی نقش مهمی در پایداری خانواده و از بازگرداندن صمیمیت به آن خواهد داشت با بردباری و تاب آوری در برابر بد اخلاقی نمی توان نهاد خانواده را از ناسامانی، آشفتگی و نابودی حفظ کرد و بستر را برای واکنش های اصلاحی مناسب آماده ساخت.
به همین جهت، اسلام همان اندازه که بر حسن خلق تأکید دارد، به تاب آوری در برابر بد اخلاقی نیز توصیه کرده است. رسول خدا (ص) دربارۀ صبر زن بر بد اخلاقی مرد می فرماید: « هر زنی که بر بد اخلاقی شوهرش شکیبا باشد، خداوند همانند پاداش آسیه – دختر مزاحم -به او دهد» همچنین امام علی (ع) در این باره می فرماید: « خداوند جهاد را بر زنان و مردان واجب کرد؛ جهاد مرد بذل مال و جان است تا اینکه در راه خداکشته شود و جهاد زن این است که بر آزار شوهرش و غیرت او بردبار باشد.»
از سوی دیگر ، رسول خدا(ص) درباره صبر مرد بر بد اخلاقی زن می فرماید: «هر مردی به خاطر خدا و به اُمید پاداش او در برابر بد اخلاقی زن صبر کند، خدای تعالی برای هر روز و شب که صبر می کند همان پاداشی را اعطا کند که به ایوب به خاطر بلایش اعطا کرد و گناه زن نیز در هر روز و شب به اندازه ریگ های ریگستان باشد.» همچنین امام علی(ع) در این باره می فرماید : « بدانید هر کس بر بدخویی زنش به امید پاداش خدا صبر کند، خداوندبه او ثواب شاکران را اعطا کند.»
از آنچه گذشت، روشن می گردد که موفقیت و پایداری زندگی، نیازمند « توان تاب آوری و بردباری » است. همسرانی موفق اند که از این توانمندی برخوردار باشند. لذا از ضرورت های زندگی موفق، کسب توان بردباری در برابر ناملایمات اخلاقی است. این که چگونه می توان مهارت تاب آوری و توان بردباری را به دست آورد. موضوعی است که در جای دیگری به صورت مسقل باید به آن پرداخت.
حجت الاسلام دکتر عباس پسندیده/ روان شناس
