نا امیدی جمعی با ما چه کاری می کند؟چطور می شود سطح امید را در جامعه بالا برد؟
بسیاری بر این باورند که امید سازه ای فردی و شخصی است .
و ناامیدی یا امیدواری افراد یک جامعه تأثیر عمده ای بردیگران نمی گذارد آیا چنین باوری درست است؟ برای پاسخ به این سوال می توان به نظریه ای اشاره کرد جرالدوایلد روان شناس مشهور کانادایی، با عنوان انتظار گرایی مطرح کرده است وایلد در مقدمه نظریه اش به آمارهای رسمی اشاره می کند که نشان می دهد میزان خشونت و تصادفات رانندگی با وجود بهبود اوضاع زندگی و افزایش سطح دانش و همچنین بهبود کیفیت شرکت های خودرو سازی در 30 سال گذشته بر کشورهایی همچون آمریکا، کانادا و برخی از کشورهای اروپایی تفاوت معناداری نداشته است. این آمارها نشان از آن دارد که برخلاف باور عامه و برخی از کار شناسان عملکرد ایمن و سالم به این موارد بستگی ندارد.
به عبارت دیگر، پیشرفت های عظیم در قرن بیستم در طراحی جاده ها و اتومبیل ها، افزایش سطح آموزش، پیشرفت های پزشکی و غیره تفاوتی ایجاد نکرده است. چنین مداخلاتی ممکن است بر نوع خاصی از رفتار پر خطر تأثیر بگذارد، اما در مجموع تأثیر زیادی نمی گذارد. به این دلیل که این روش ها انگیزشی نیستند و بنابراین نمی توانند بر سطح خطر جویی تأثیر بگذارند. به عبارت دیگر، آنها میل به سالم بودن، ایمن بودن و زندگی طولانی را افزایش نمی دهند.
وایلد در نظریه اش بر موُلفه ای بسیار مهم در بروز رفتارهای پرخاشگرانه و پرخطر تأکید می کند. این مولفه همان طور که از عنوان نظریه نیز بر می آید، امید به آینده و داشتن هدف های بلند مدت است. او با تحقیقات متعددش ثابت می کند که آنچه میزان رفتارهای پر خطری چون پرخاشگری و عادت های ناسالم و زندگی پر سرعت را تعیین می کند، میزان امید به آینده افراد است.
تعریف انتظار گرایی
ابتدا بهتر است برای مشخص تر شدن نظریه به تعریف آن بپردازیم:
انتظارگرایی نام راهبرد پیشگیرانه ای است که برای کاهش تصادفات و بیماری های مرتبط با سبک زندگی و نرخ مرگ و میر مطرح شده است، این راهبرد که در صدد است درک افراد را از ارزش آینده افزایش دهد به دو طبقه تقسیم می شود
راهبرد انتظارگرایی اختصاصی: در این راهبرد یک خواسته مشخص در آینده ای مشخص بر آورده می شود؛ هم چون مقصر نبودن در تصادف، مبتلا شدن به بیماری روده ای مرتبط با مصرف الکل، مبتلا شدن به بیماری ریوی مرتبط به مصرف سیگار یا چند ملاک دیگر مرتبط با سلامتی؛
راهبرد انتظار گرایی عمومی و کلی: راهبرد گسترده ای است که ملاک های مشخصی ندارد. افراد امیدوار می شوند تا آینده ای معلوم منتظر بمانند و پاداش شان را دریافت کنند. برای مثال؛ جامعه ای را در نظر بگیرید که در آن هر شهروند تعهد داده شده است که با رسیدن به سن بازنشتگی مبلغی معادل پنج یا ده برابر حقوق سالیانه به علاوه اجازهُ استفاده رایگان از پانسیون های مربوط به سالمندان و دیگر امتیازات مربوط به آنها داده شود. منطقی به نظر می رسد که انتظار داشته باشیم این جایزه، افراد را برانگیزاند تا مهارت هایی را به کار گیرند که تا آن زمان سالم بمانند. یکی از فواید این انتظار این است که فرد تمایل به پس انداز کردن پیدا می کند و فایده دیگر؛ کاهش هزینه اجتماعی خشونت است. خشن بودن خطری عمده برای رندگی و سلامتی فرد است، زیرا فرد آغاز کننده نزاع هم آسیبی را متحمل خواهد شد بنا براین انتظار گرایی نوید دهنده پایان خشونت نیز هست.
سطح هدف خطر جویی
یکی از مهمترین موُلفه های نظریه انتظار گرایی، سطح هدف خطر جویی است. این سطح به معنای میزانی از خطر جویی است که انسان ترجیح می دهد انجام دهد. بر اساس این سطح، چهار عنصر تعیین کننده آن هستند که آیا با ما دست به رفتار های پر خطر می زنیم یا فردی محتاط و محافظه کار می شویم. این چهار عنصر عبارتند از:
میزان فایده رفتار ایمن و سالم( برای مثال؛ تخفیف مالیاتی برای رانندگی بدون تصادف با پاداش سالیانه برای نداشتن بیماری های ناشی از سبک زندگی)
میزان هزینه رفتار ایمن و سالم (برای مثال: دیر رسیدن به یک قرار ملاقات مهم به دلیل رانندگی آرام یا شنیدن طعنه از سوی دیگران به دلیل رعایت نکات بهداشتی یا ترسو خطاب قرار گرفتن از سوی دیگران به دلیل عدم واکنش پرخاشگرانه به فردی که می خواهد نزاعی را آغاز کند.
میزان هزینه رفتار و پر خطر( برای مثال؛ جریمه شدن برای رانندگی نا ایمن یا گرفتن حق بیمه بیشتر از افرادی که عادت به بروز رفتار پر خطر یا صرفه جویی در زمان از طریق رانندگی با سرعت)
میزان فایده رفتاری پر خطر(برای مثال؛ هیجان ناشی از بروز یک رفتار پر خطر یا صرفه جویی در زمان از طریق رانندگی با سرعت) وایلد معتقد است که هر گاه میزان فایده رفتار ایمن و سالم در نظر افراد پایین تر از فایده رفتار پر خطر و هزینه رفتار ایمن و سالم بیشتر از هزینه رفتار پر خطر باشد، فرد دست به بروز رفتارهای پرخطر و نا سالم می زند. بر طبق نظریه انتظار گرایی، برای خشونت، تصادفات رانندگی و عادت های ناسالم به جهت گیری افراد نسبت به آینده شان بستگی دارد. هر چه افراد از آینده بیشتر انتظار داشته باشند. بشتر محتاط و مراقب خواهند بود تا بتوانند زندگی کنند. اگر انتظار شان از آینده پایین باشد، تلاش می کنند تا به سرعت تمایلات شان را بر آورده کنند و بدین ترتیب زندگی شان را بیشتر به مخاطره می اندازند.
ارزش زمان آینده در حال:
آنچه اکنون جای سوال است، این است که چرا با وجود افزایش ارزش آینده هنوز هم تأثیری در میزان خشونت نسبت به گذشته ایجاد شده است این معما با در نظر گرفتن عامل دیگری حل خواهد شد. این عامل، درک زمان حال است به گفته وایلد، اگر زمان حال ارزش بسیار بیشتری نسبت به آینده داشته باشد، مردم احتمالاً آینده را نادیده می گیرند و برای مثال، با سرعت رانندگی می کنند. میانبر می زنند و از چراغ قرمز عبور می کنند تا با عجله به مقصد برسند، یا از فسفود های چرب که عادت های ناسالمی هستند، استفاده می کنند تا از خوردن آن لذت ببرند. آنها در کارشان نیز تنها بر تولید متمرکز می شوند و به اقدامات احتیاطی که موجب کند شدن آنها می شود یا به نحوی مانع به دست آوردن سود فوری می شوند. بی اعتنایی می کنند حقوق بالا برای تولید بیشتر، اضافه کاری و رونق کاری، همگی دلایلی برای پذیرش خطر جویی بیشتر و افزایش ارزش زمان حال نسبت به آینده هستند. اگر میزان ارزش زمان حال و آینده به یک میزان افزایش یابند، هیچ تغییری در میزان مورد انتظار مرگ و میر خشونت ایجاد نخواهد شد مطالعه ای در مورد موتور سیکلت سواران نشان داد افرادی که برای آینده ارزش بیشتری قائل هستند، نگرش های مثبت تری به ایمنی موتور، نقاط ضعف کمتر و تصادفات کمتری دارند. همچنین در تحقیق دیگری مشخص شد که دانشجویان دانشگاه های آمریکا که نسبت به آینده نگرش مثبت تری دارند اغلب از کشیدن سیگار خود داری می کنند. این تحقیقات نشان می دهد که عادت های سودمند برای سلامتی در میان افرادی که به آینده توجه بیشتری نسبت به زمان حال دارند، رایج تر است. به علاوه، داشتن امید بیشتر به آینده نه تنها موجب برگزیدن سبک زندگی سالمتر می شود، بلکه به نظر می رسد مقاومت افراد در برابر بیماری های جسمی را افزایش میدهد. تحقیقات زیادی نشان داده اند که افراد خوش بین به آینده سیستم ایمنی بهتری در بدنشان دارند، به این نظریه منجر شده است که امید به انسان کمک می کند تا زندگی طولانی تری داشته باشند.
چه باید کرد
به گفته وایلد، رنگ انتظار گرایی، سبز و موُلفه های آن احترام گذاشتن به زندگی و تمرکز بر احتیاط و مراقبت از خود و عاملی است که بر آینده و پیامدهای خوشایند آن تأکید می کند بدون تردید هر نسلی، خواه جوان و نوجوان، و خواه سالمند و میانسال، اگر باور داشته باشد که چیزهای مهم و مطلوبی در آینده ای مشخص انتظار او را می کشند و ارزش آن بسیار بیشتر از پاداش هایی که در قبال رفتار های پر خطر امروز به او داده می شود، نگرش محتاط تر و سبک زندگی سالم تری را در پیش خواهد گرفت تا بتواند احتمال رسیدنش به زمان آینده را افزایش دهد. براساس نظریه وایلد، اگر اکنون در برخی از کشورهای جهان شاهد ظهور نسلی هستیم که بی هیچ تأملی دست به رفتار های پر خطر می زند و علاوه بر خود، خانواده و جامعه اش را نیز نا ایمن می کنند. باید به جای سرزنش او به راهکارهایی بیندیشیم که بتوانند ارزش آینده را در نظر او افزایش دهند و دلایلی محکم به او ارائه دهیم که منتظر آینده بودن با پاداش هایی روبه رو خواهد بود. باید در نظر گرفت که چگونه می توان در جامعه تغییراتی ایجاد کرد که شهروندان دلیل بیشتری برای نگاه به آینده داشته باشند. چگونه می توان درماندگی را کاهش داد و حس خوش بینی آموخته شده را در جامعه گسترش داد؟ چه گام هایی باید برای ایجاد فرهنگ ایمنی و سلامت برداشت؟پاسخ کامل به این سوالات نیازمند تحقیقات گسترده و جمع آوری نظرات روان شناسان و جامعه شناسان است اما آنچه جرالدوایلد، با عنوان پیشنهاد هایی برای افزایش امید به آینده مطرح کرده است عبارتند از:
• تعیین پول توجیبی هفتگی برای کودکان و نوجوانان. برای مثال؛ وقتی والدین به کودکان و نوجوانان مبلغی را به عنوان پول تو جیبی در ابتدای هر هفته می دهند، بهانه ای برای انتظار او برای رسیدن روز شنبه ایجاد می کنند. این راهکار کودک و نوجوان را به آینده ای هر چند نزدیک امیدوار می سازد
• کاهش شهریه دانشجویان دانشگاه ها در هر سالی که بالاتر می روند تحقیقات وایلد ثابت کرده است که در دانشگاه هایی که شهریه دانشجویان در هر سال تحصیلی که بالاتر می روند کاهش می یابد، شوق رسیدن به سال های بعد افزایش پیدا می کند.
• افزایش دستمزد افراد در هر سال با بالا رفتن سابقه وقتی به نسبت سابقه میزان دستمزد افراد افزایش یابد، هم موجب امیدواری بیشتر کارکنان به آینده شغلی شان می شود و هم از میزان فرسودگی شغلی می کاهد.
• تعیین مرخصی های سالانه کارگران و کارمندان به نسبت سابقه این راهکار نیز همچون راهکار قبل سبب امیدواری کارکنان باسابقه و اشتیاق کارکنان جوان و تازه وارد برای رسیدن به سوابق بیشتر شغلی می شود.
• تحقیقات مالیاتی بیشتر برای افراد سالمند و باسابقه زیاد. وقتی برای سالمندان و افرادی که در شغل شان سابقه زیادی دارند، تخفیف های مالیاتی در نظر گرفته شود، میزان رضایت آنها توسط جوانان موجب افزایش سطح امیدواری به آینده شان می شود.
• دادن مشوق های مختلف برای پس انداز پول و ارائه طرح های گوناگون برای باز نشستگی این راهکار موجب می شود تا افراد ترغیب شوند ارزش مادی آینده را افزایش دهند.
• روش هایی برای کاهش ترس افراد از باری بر دوش دیگران بودن یا طرد از سوی آنها، یا تنهایی، یکی از مهمترین ترس ها و بحران های دوران سالمندی، ترس از تنهایی و طرد شدن از سوی دیگران است، رفتن به آسایشگاه سالمندان شاید یکی از عمده ترین کابوس های افراد در دوران پیری باشد. به همین دلیل، جوان ها از پیر شدن واهمه دارند و تمایلی به رسیدن دوران پیری ندارند. اگر با افزایش آموزش های مددکاری و روان شناحتی به خانواده ها و راهکارهای دیگر بتوان این ترس را کاهش داد. میزان رضایت سالمندان از دورانی که در آن قرار دارند، افزایش می یابد و جوانان نیز از پیرشدن هراسی به دل راه نمی دهند.
• ایجاد فرصت های بودن در کنار خانواده برای افراد سالمند حضور گاه و بیگاه فرزندان در کنار خانواده پدری که در دوران سالمندی والدین شان زندگی جداگانه ای تشکیل داده اند. می تواند آنها را امیدوار و خشنود سازد ترس از تنهایی را در آنها کاهش دهد.
مهدی ملک محمد، کارشناس ارشد روانشناسی
گردآوری: مرکز مشاوره روان شناسی آرامیس
