آیا در حافظه ی خود فردی را سراغ دارید که با وجود رشد در یک محیط نه چندان مناسب ( مثلا" در خانواده های آشفته، مدارس شلوغ و کم امکانات، جوامعی با میزان بیکاری بالا و فرصت های شغلی اندک، و ... ) به موفقیت های بزرگی در زندگی خود دست یافته باشد؟ یا برعکس، افرادی که با وجود در دست داشتن امکانات مناسب و برخورداری از شرایط ایده آل، موفقیت های کمی را در زندگی تجربه کرده اند؟
این روزها که تب کنکور داغ است، احتمالا" برخی افراد، موفقیت یا عدم موفقیت خود و دیگران را به امکانات و شرایط زندگی نسبت می دهند، اما بد نیست بدانید در واقع کاملا" ثابت شده برای مشکلات و سختی هایی که ممکن است در زندگی همه ی ما وجود داشته باشد، قدرت پیشگویی کننده ای وجود ندارد، بلکه این خودمان هستیم که این قدرت را برای آنان قائل می شویم. در واقع این قدرت از درون خود ما سرچشمه می گیرد و با یکی از ویژگی های مهم روانی به نام ( تاب آوری ) ارتباط پیدا می کند.
تاب آوری چیست؟
تاب آوری ظرفیت گذشتن از دشواری پایدار و ترمیم خویشتن است. این ظرفیت می تواند به فرد کمک کند پیروزمندانه از رویداد های ناگوار زندگی بگذرد و به رغم قرار گرفتن در معرض تنش های شدید، شایستگی های اجتماعی، تحصیلی، و شغلی خود را ارتقاء ببخشد. البته تاب آوری، فقط پایداری در برابر آسیب ها یا شرایط تهدید کننده نیست و حالتی انفعالی در رویارویی با شرایط خطرناک ندارد، بلکه شرکت فعال و سازنده در محیط پیرامونی خود است. می توان گفت تاب آوری، توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روانی، در شرایط خطرناک است. حال ببینیم افراد تاب آور چه ویژگی هایی دارند که آنها را از سایرین متمایز می کند؟
ویژگی های افراد تاب آور
پژوهش های متعدد شماری از ویژگی های مربوط به تاب آوری را گزارش کرده اند. مهم ترین این ویژگی ها عبارت اند از:
1- احساس ارزشمندی: پذیرفتن خود به عنوان فردی ارزشمند، احترام قائل شدن برای خود و توانایی ها، سعی در شناخت نقاط مثبت خود و پرورش دادن آنها، و از طرف دیگر شناخت نقاط ضعف و کتمان نکردن آنها از ویژگی های افراد تاب آور است. علاوه بر این افراد تاب آور سعی می کنند نارسایی ها و کمبود ها را با واقع بینی برطرف کنند و در غیر این صورت با آنها کنار بیایند.
2- مهارت در حل مسئله: افراد تاب آور ذهنیتی تحلیلی – انتقادی نسبت به توانایی های خود و شرایط موجود دارند، در مقابل شرایط مختلف انعطاف پذیرند و توانایی شگفت انگیزی در پیدا کردن راه حل های مختلف درباره ی یک موقعیت یا مسئله ی خاص دارند. همچنین از توانایی ویژه ای برای تجزیه و تحلیل واقع بینانه ی مشکلات شخصی، و پیدا کردن راه حل های فوری و راهبرد های دراز مدت، برای حل و فصل مشکلاتی که به آسانی و سریع حل نمی شوند، برخوردار هستند.
3- مهارت های اجتماعی: افراد تاب آور مهارت های ارتباط با دیگران را خیلی خوب آموخته اند. آنها می توانند در شرایط سخت هم شوخ طبعی خودشان را حفظ کنند، با دیگران صمیمی شوند و در مواقع بحرانی از حمایت اجتماعی دیگران بهره ببرند؛ ضمن این که می توانند سنگ صبور خوبی باشند. وقتی برای شان حرف می زنید، خوب گوش می دهند و خودشان را جای شما می گذارند. در ضمن آنها طیف وسیعی از مهارت ها و راهبرد های اجتماعی؛ شامل مهارت های گفت و گو، جرأت مندی، آمادگی برای گوش دادن به دیگران و احترام گذاشتن به احساسات و عقاید دیگران را دارا هستند؛ که در تعاملات اجتماعی بسیار مهم است.
4- خوش بینی: اعتقاد راسخ به این که آینده می تواند بهتر باشد، و احساس امید و هدف مندی، از ویژگی های افراد تاب آور است . این افراد باور دارند که می توانند زندگی و آینده خود را کنترل کنند، و موانع احتمالی نمی تواند آنها را متوقف سازد.
5- همدلی: افراد تاب آور توانایی برقراری رابطه ی توأم با احترام متقابل با دیگران را دارند. این روابط موجب به هم پیوستگی اجتماعی یعنی احساس تعلق به افراد، گروه ها و نهاد های اجتماعی می شود.
گام هایی برای افزایش تاب آوری
همه ی ما با تاب آوری ذاتی، و با ظرفیت هایی برای بهبود ویژگی های که عمدتا" در افراد تاب آور دیده می شوند، متولد می شویم. اما منظور این نیست که تاب آوری فقط مربوط به دوره ی کودکی است. هر کسی در طول زندگی اش، حتی تا سالمندی، می تواند تاب آوری را از تجربه هایش بیاموزد و حتی میزان تاب آوری خود را بالا و پایین ببرد. اما چنین چیزی چطور ممکن است؟
گام نخست: پرورش مهارت حل مسئله
افراد تاب آور این جمله را خوب دریافته اند که « زهری که مرا نکشد، قوی ترم می کند. » آنها در مقابل شرایط مختلف انعطاف پذیرند و تخیل شگفت انگیزی درباره ی راه حل های احتمالی دارند.
دستیابی به این ویژگی ها نیز از طریق یادگیری و پرورش مهارت حل مسئله امکان پذیر است. در این زمینه مطالب بسیاری در شماره های قبلی منتشر شده است که می تواند راهنمای خوبی در این زمینه باشد.
گام دوم: پرورش مهارت های اجتماعی
همانطور که گفته شد افرادی که تاب آوری بالایی دارند، مهارت های ارتباط با دیگران را خیلی خوب آموخته اند و از آنها بهره می جویند. برای افزایش تاب آوری خود لازم است این مهارت را فرا بگیرید و به نحو شایستگی از آنها استفاده کنید. مهم ترین این مهارت ها عبارت اند از:
شوخ طبعی
شوخ طبعی در بسیاری موقعیت ها، سبب می شود فشار روانی ناشی از موقعیت کاهش یابد و راحت تر بتوانید با آن موقعیت کنار بیایید. البته افراد تاب آور می دانند همه ی سبک های شوخ طبعی مفید نیستند. شوخی طبعی « پرخاشگرانه » (مثل مسخره کردن دیگران )، و « خودشکنانه » ( مثل دلقک بازی برای خنداندن دیگران ) اوضاع را بدتر می کند.
این در حالی است که شوخ طبعی « خود ارزنده ساز » ( حفظ روحیه در مقابل مشکلات با نگاه شوخ طبعانه به آنها )و « پیوند دهنده » ( شوخ طبعی به عنوان ابزار ارتباط و ایجاد صمیمیت با دیگران ) است که در موقعیت های دشوار به کمک شما می آید.
گوش دادن فعالانه
فردی که فعالانه گوش می دهد، 4 ویژگی دارد:
1- انگیزه ی گوش دادن دارد؛ یعنی مایل است حرف های دیگران را گوش دهد.
2- به حرف های دیگران توجه می کند و با همه ی بدنش به آنها گوش می دهد؛ مثلا" به موقع، تماس چشمی برقرار می کند.
3- همدلی می کند؛ یعنی دوست دارد دقیقا" بداند طرف مقابل چه احساسی دارد تا در احساسش شریک شود.
4- انعطاف پذیر است؛ یعنی می داند در مقابل افراد گوناگون و در موقعیت های مختلف چطور برخورد کند
استفاده از حمایت اجتماعی
افراد تاب آور از حمایت دوستان و آشنایان خود، موقع رو به رو شدن با مشکلات، استفاده می کنند. اگر می خواهید مثل آنها باشید، باید یاد بگیرید به موقع کمک بخواهید.
گام سوم: نگاه روبه آینده
افراد تاب آور اسیر گذشته ی خود نیستند. آنها نگاه مثبتی به آینده دارند و برای رسیدن به آینده ی دلخواه شان هم انگیزه و هم انرژی دارند. در نتیجه ی این ویژگی ها، سیر زندگی افراد تاب آور صعودی است نه نزولی. این ویژگی ها را می توان در آینده گرایی خلاصه کرد. برای پرورش آینده گرایی باید چندین مهارت را در خودتان پرورش دهید.
درست به هدف بزنید: هدف های خود را درست انتخاب کنید. هدف های خوب؛ هدف های کوچک، لقمه لقمه شده، کوتاه مدت، دقیق، واقع گرایانه و در عین حال چالش برانگیزند.
با معنا باشید: با خود خلوت کنید و ببینید واقعا" معنای زندگی تان چیست؟!
با انگیزه باشید: سعی کنید علت های بی انگیزه بودن خود را در بیاورید. اگر افسرده هستید، افسردگی تان را درمان کنید. اگر شرایط ایجاب می کند بی انگیزه باشید، شرایط را تغییر دهید. به هر حال سعی کنید ریشه ی بی انگیزگی را بخشکانید.
سمیه عزیزی، کارشناس ارشد روانشناسی
