آرامیس مشاور




آسیب شناسی فرهنگی- اجتماعی خدمت نظام وظیفه از نگاه جوانان و خانواده ها

تا کنون برای پاسخگویی به مسائل سربازی از منظرهای متفاوت اجتماعی، سیاسی و نظامی ، چاره اندیشی های گوناگونی در قالب کارهای پژوهشی و تصویب قوانین صورت گرفته است. راهکارهایی چون حذف خدمت وظیفه با وجه به تجربیات کشورهای دیگر، کاهش طول دوره سربازی و یا طرح خرید خدمت سربازی نمونه هایی از این پاسخ ها بوده اند که به نظر می رسد هیچ یک به عنوان راه حل اساسی و منطقی، درمیان مسئولان نظامی و امنیتی و مدیران اجرایی مقبولیت نداشته و ضمانت اجرایی نیافته اند. شاید بتوان گفت مهم ترین عاملی که به شکست هر یک از این راه حل ها انجامید، شناخت غیرتاریخی و تصور خلق الساعه بودن مسائل سربازی است؛ نگاهی که سبب شده مسئولان به جای آسیب شناسی منظومه ای و توجه به ریشه های مسئله ساز بون سربازی، تنها با عوارض سطحی و ظاهری آن درگیر شوند. در ادامه به خلاصه گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی درباره خدمت نظام وظیفه منتشر کرده است اشاره می شود.

سربازی از نگاه جوانان به عنوان مخاطبان اصلی
«شرایط روحی، روانی دوران جوانی، وجود روحیه جسارت، آرمان خواهی، شور و جنب و جوش، پرسش گری و همچنین میل به ازادی و آزادگی، زمینه ساز عدم آمادگی لازم جوانان برای پذیرش رضامندانه خدمت سربازی اجباری است. در پی همین روحیات ، بسیاری از جوانان مشمول ، خدمت نظام وظیفه عمومی را پدیده ای اجباری و محدود کننده می دانند و سربازی در نگاه بیشتر جوانان مانعی برای ادامه تحصیلات، ازدواج و اشتغال و در نهایت جهت یابی برای ساماندهی زندگی است.»
با این وصف، سربازی و خدمت نظام وظیفه برای جوانان، نگرش ها و ابعاد منفی زیر را در پی دارد:
از بین رفتن بخشی از سال های زندگی و فرصت های طلایی جوانی برای رشد و ترقی
مانعی برای ازدواج، اشتغال و ساماندهی زندگی اجتماعی
ابهام و نگرانی از چگونگی انجام خدمت ، محل خدمت و حوادث احتمالی دوره سربازی
محدود شدن فرصت های تحصیل
تصرف حکومت و دولت در حق انتخاب و مسیر زندگی
احساس حقارت و پذیرش جایگاه اجتماعی پایین در جامعه
با توجه به مجموعه شرایط یاد شده، می توان از تبدیل سربازی از یک وظیفه عمومی به مانعی بازدارنده در منظر جوانان یاد کرد.

سربازی از منظر خانواده ها به عنوان یکی از پایه ای ترین عناصر نظام اجتماعی
هر چند نگرشی واحد بر نحوه نگاه خانواده های ایرانی به پدیده سربازی وجود ندارد، اما آنچه بیشتر خانواده ها روی ان اشتراک دارند ، پذیرش مقطع سربازی در حکم یک نقطه کانونی و مفصلی است که دوران نوجوانی و جوانی را به بزرگ سالی وصل می کند. در واقع برای گروه هایی از خانواده های ایرانی، دوره سربازی توام با «کسب مردانگی» برای فرزندان پسر است. البته در سال های اخیر با تغییر در ساخت اجتماعی خانواده های ایرانی، بویژه در میان خانواده های طبقه متوسط و مرفه که به لحاظ سبک زندگی، مدرن رفتار می کنند و نیز با سیطره ارزش تحصیل در میان خانواده ها و جوانان ایرانی و نیز رواج پدیده مدرک گرایی و کسب پرستیژ اجتماعی از طریق تحصیلات دانشگاهی، تا حدی از این ویژگی سربازی به عنوان یک مناسک گذار به بزرگ سالی کاسته شده است. همین امر باعث شده است که بعضی خانواده ها به دنبال روش هایی برای عدم گریز از اعزام فرزندان خویش به خدمت وظیفه باشند.

تهدیدهای خدمت وظیفه از نگاه خانواده ها:
1. دوری فرزندان از کانون خانواده و احتمال بروز آسیب های اجتماعی مانند اعتیاد و دیگر انحرافات
2. فشار مالی ناشی از وضع معیشتی و رفاهی فرزند در طول خدمت
3. نگرانی از وضعیت روحی و جسمی (اعم از بهداشت، سلامت، آسایش روحی و روانی) فرزند در طول خدمت
شاید تنها فرصت خدمت وظیفه از نگاه خانواده ها مربوط به ایجاد «ایجاد روحیه مسئولیت پذیری در فرزندان» و «رفع یکی از موانع مهم اشتغال و ازدواج» باشد؛ لذا با توجه به مجموعه شرایط یاد شده می توان از تبدیل سربازی به یک مقطع مبهم در نگاه خانواده ها یاد کرد.

سربازی و هویت اجتماعی
نهادهای اجتماعی در هر جامعه ای به وجود می آیند تا با انتقال ارزش ها، باورها و هنجارها و نیز تامین نیازهای حیاتی، بقا و تداوم حیات آن جامعه را امکان پذیر سازند؛ نهاد سربازی نیز از این امر مستثنا نیست. دوران سربازی در جامعه ایران در کنار نهادهایی مانند خانواده ، مدرسه و نظام آموزشی عالی و نیز به عنوان آخرین گلوگاه اجتماعی شدن و انتقال ارزش های فرهنگ بومی نگریسته شود.
بسیاری از پسران در جامعه ما با ورود به مرحله سربازی یکی از گام های نهایی برای تکوین شخصیت اجتماعی شان را بر می دارند؛ تا جایی که سربازی برای برخی از جوانان، شروع استقلال ایشان از خانواده و پذیرش آنها به عنوان هویتی متمایز و مستقل تلقی می شود. آنچه نظم پذیری در سربازی را با بحران روبه رو می سازد و در پی آن مشکلاتی را برای جوانان پدیدار می کند، این است که این نظم پذیری با مختصاتی خشک و گاه غیرمنطقی و در قالب یک سازمان نظامی صورت می پذیرد.
باید توجه داشت که همه فرایند اجتماعی شدن جوانان در خدمت سربازی ، محصول محیط نظامی و ساختار بوروکراتیک آن نیست. گروه های غیررسمی، مانند گروه های دوستانه و گروه های قومیتی ، از دیگر عوامل جامعه پذیری جوانان در نظام وظیفه به شمار می آیند. این گروها غالباً با ایفای نقش به صورت موازی، رقیبی برای چارچوب نظم و انضباط در محیط نظامی به شمار می آیند. این تضادها انواع نظم پذیری و قواعد رسمی و غیررسمی در محیط های سربازی، یکی از مهم ترین مسائلی است که به شکل گیری چالش هایی همچون بزهکاری سربازان می انجامد.
مجموع این شرایط که از نحوه تعامل نظام وظیفه و جامعه ذکر شده، سبب شده است که هویت اجتماعی سرباز در ایران ، هویتی شکست خورده ، بدون انسجام و دارای چهره ای ناخوشایند، برای جوانان به نظر برسد . اگر چه آسیب ها و تهدیدهای اجتماعی که عدم پذیرش اجتماعی دوران سربازی به دنبال دارد، بسیار گسترده است، اما شایع ترین آنها که هر ساله ذهن بسیاری از مسئولان و خانواده ها را به خود مشغول داشته است، ترک محل خدمت سربازی از سوی سرباز و یا «فرار از خدمت» است. با توجه به مجموعه شرایط یاد شده، می توان از تبدیل سربازی از یک مرحله مهم در فرایند اجتماعی شدن به یک مقطع اسیب زا یاد کرد؛ بنابراین لازم است توجه ویژه ای به این پدیده شود و راه حل هایی برای آن در نظر گرفته شود. بر اساس نتایج به دست آمده از پژوهشی که با عنوان «عوامل موثر بر خوشایندسازی محیط خدمتی سربازی« انجام یافته ، مشخص شده است که عوامل موثر بر خوشایندسازی محیط خدمت، زمینه ساز کاهش جرایم و تخلفات سربازان مانند قرار از خدمت آنان است. دقت نظر در این نتایج نشان می دهد که:
1. امکانات رفاهی محیط های خدمتی
2. ویژگی های خدمتی فرد
3. روش رفتار و برخورد با سربازان
4. وضعیت فرهنگی محل خدمت
5. شیوه توجه به سربازان
6. وامکان رابطه سرباز با خانواده اش در دوران خدمت
به طور چشمگیری بر مطلوبیت سربازی تاثیر گذار است.

ماهنامه سپیده دانایی ، شماره 80