می خواهم یک ایرانی باشم
با مفهوم «هویت ملی» و وضعیت نوجوانان و جوانان ایرانی در این زمینه اشنا شویم
این روزها اغلب مردم کم و بیش با مفهوم هویت آشنا هستند. به طور کلی می توان گفت هویت همان شناختی است که افراد از خود دارند و به وسیله آن، خود را از دیگران متمایز می کند. با توجه به چند بُعدی بودن انسان، می توان از وجود هویت های گوناگون نیز در افراد خبر داد، هویت فردی، هویت جنسی، هویت شغلی، هویت اجتماعی ، هویت اخلاقی، هویت ملی ، هویت فرهنگی و هویت دینی. از میان انواع هویت، هویت ملی و فرهنگی، بخش مهمی از هویت نوجوانان و جوانان است و خالی از لطف نیست که در این روزها قدری به بررسی وضعیت هویت ملی و دینی نوجوانان و جوانان ایرانی بپردازیم.
هویت ملی چیست؟
قبل از هر چیز بهتر است ابتدا با مفهوم هویت ملی آشنا شویم و نمادهای آن را بشناسیم. کارشناسان هویت ملی را به معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی و در میان مرزهای تعیین شده سیاسی تعریف می کنند. مهم ترنی عناصر و نمادها، که سبب شناسایی و تمایز افراد با هویت های ملی گوناگون از یکدیگر می شوند، عبارتند از : سرزمین ، دین و آیین، اداب و مناسک، تاریخ، زبان و ادبیات، مردم و دولت.
به این ترتیب، هویت ملی و فرهنگی ما ایرانیان، با توجه به تاریخ و فرهنگ دیرپای ایران، در برگیرنده جوانب گوناگون و مهمی مانند: باورهای مینوی، احساس ایرانی بودن تعلق خاطر به تاریخ و تمدن ، فرهنگ، اخلاق و سنن ملی ، زبان و ادبیات ، هنرهای ملی، تعهد در حفاظت از سرزمین آبا و اجدادی، استقلال طلبی و اقتدار ملی و کوشش برای رشد، پیشرفت و آبادانی کشور است.
نوجوانان ایرانی و هویت ملی
شاید بتوان با اطمینان گفت مفهوم هویت و به خصوص هویت ملی با وجود اهمیتی که در تعیین سرنوشت جامعه دارند، در کشور ما به شدت مورد کم لطفی و بی توجهی قرار گرفته است. پژوهش ها نسان می دهد دو سوم نوجوانان و جوانان ایرانی در برخی جوانب هویت ملی نیز در ارتباط عمیق با اینهاست، دچار کمبودهای جدی هستند. همچنین زمینه های لازم برای عدم التزام عملی و حتی بحران هویت، حداقل در میان یک سوم آنها وجود دارد؛ هر چند اکثر نوجوانان و جوانان ایرانی در زمینه اعتقادات دینی و ایران دوستی ، واکنش های بسیار مثبت و امیدوار کننده ای نشان می دهند، در نمودهای عملی و عینی هویت دینی و ملی دچار ضعف های جدی اند. لازم به ذکر است این ضعف تعهد و مسئولیت نسبت به مصالح عمومی و ملی، در جوانی نیز باقی می ماند و نتیجه ان، نابسامانی ها و بداخلاقی هایی خواهد بود که امروزه درمناسبات اجتماعی و اقتصادی مردم با یکدیگر شاهد آنها هستیم.
علت بحران هویت در میان نوجوانان ایرانی
تا کنون دلایل زیادی برای بحران موجود در هویت یابی نوجوانان و جوانان ایرانی مطرح شده است. یکی از دلایل ، که اتفاقاً پژوش های جامع و دقیقی نیز درباره آن، در ایران انجام شده است؛ به مسئله «جهانی سازی» بر می گردد. در چند دهه اخیر فرآیند و طرح جهانی سازی، با فراگیر کردن فرهنگ غربی در گوشه و کنار جهان، عرصه را بر فرهنگ های دیگر و بر هویت افراد گوناگون با فرهنگ غربی ، تنگ تر و تنگ تر کرده؛ به این ترتیب چالش روان شناختی بی سابقه ای برای هویت مردم کشورهای غیر غربی ایجاد کرده است. البته این دشواری هویت یابی برای نوجوانان و جوانان متعلق به طبقات نسبتاً سنتی جامعه ، که در مدرسه دانشگاه با مظاهر گوناگون فرهنگ بیگانه روبه رو می شود، یا با سبک زندگی و رسانه های گروهی غربی در ارتباط هستند، شدیدتر است.
این چالش اجتماعی و روان شناختی، موجب شده است نوجوانان و جوانان کشور ما نیز بر سر دوراهی سنن کهن فرهنگی، و تجدد طلبی مدرن سرگردان شوند، و درجاتی از بحران هویت را تجربه کنند. در شرایطی که مسئله اساسی هویت یابی در بین نوجوانان غربی، به مواردی چون هویت جنسی، خانوادگی، روابط فردی، و شغلی آنان مربوط می شود؛ در کشور خود و در بین گروه بزرگی از نوجوانان و جوانان، علاوه بر موارد مذکور با مشکل کم رشدی در هویت دینی و ملی نیز روبه رو هستیم.
چه می توان کرد؟
اگر بخواهیم به دنبال راه حلی برای بحران هویت ملی نوجوانان و جوانان ایرانی باشیم، باید کمی دقیق تر به فرآیند هجوم فرهنگ های بیگانه در طول تاریخ خود از گذشته های دور تا عصر حاضر بپرازیم. به طور کلی می توان گفت در برخورد با مسئله جهانی شدن و نفوذ فرهنگ های بیگانه، سه گزینه پیش روی نوجوان و جوانان ایرانی قرار دارد:
• یکی آنکه به گذشته خود بی تفاوت باشند و خود را در وضعیتی منفعل با مقتضیات جهان معاصر و نوجویی ناشی از آن بسپارند؛
• خود را از جهان و مناسبات جهانی جدا کنند و چشم به راه تنهایی پیش روی خود داشته باشند.
• هم به صورتی فعال در مناسبات جهانی قرار بگیرند و هم با حفظ تمامیت و استقلال کشور و ویژگی های ملی خود، راه عزت و اقتدار را در جهان معاصر طی و نقش مثبت و موثر خود را نیز در مناسبت جهانی ایفا کنند.
نتایج پژوهش ها نشان می دهد دانش آموزان نوجوان و جوان ایرانی نمی توانند راه دوم (یعنی جدا کردن خود از جهان و مناسبات جهانی) را برگزینند و نسبت به سرنوشت خود در تحولات جهانی بی اعتنا باشند و بلکه ناچارند یکی از دو راه نخست یا سوم را انتخاب کنند. آنان که روحیان منفعل و تسلیم پذیری دارند، عموماً مدافع راه نخست هستند، یعنی در پی آن هستند که خود را در وضعیتی منفعل قرار دهند و آنان که به هویت ملی خود نیز اهمیت می دهند، راه سوم را انتخاب می کنند. یعنی تلاش می کنند هم ارزش های مثبت فرهنگی و ملی و هویت خویش را پاسداری و تقویت کنند، و هم دست اوردهای مثبت جامعه جهانی را بپذیرند و بر جهان انسانی اثر بگذارند.
اعتقاد نویسنده این سطور آن است که انقلاب اسلامی، توانست کمک بزرگی در این زمینه به نوجوانان و جوانان هم عصر خود بکند؛ چرا که ویژگی اساسی آن، روی آوردن به فرهنگ هزار و چهار صد ساله اسلامی بود که ابتدا در جهت استقلال ایران در چارچوب اسلام سنتی شکل گرفت، و به تدریج درصدد برامد اصول اسلامی را با توجه به هویت ملی – ایرانی و متناسب با مقتضیات زندگی در جهان معاصر به کار بگیرد.
نکته اساسی این است که فرهنگ سیقل خورده کلاسیک ایرانی، که رمز جاودانگی و سرافرازی ایران و ایرانی است؛ و همین فرهنگ ، اگر امروز نیز مورد توجه جدی دولت مردان ، داعیان تعلیم و تربیت کشور، رسانه ها و سایر افراد تاثیر گذار قرار گیرد، می تواند به عنوان بدیلی بی همتا و زندگی ساز برای نوجوانان و جوانان کشور در فضای هجوم فرهنگ های بیگانه، سربلند و سبب تضمین رشد و پیشرفت ایرانیان شود.
این نوشتار ، برداشتی تحلیلی است از مقاله آقای دکتر حسن لطف آبادی با عنوان «سنجش رابطه هویت دینی و ملی نوجوانان ایران با نگرش آنان به جهانی شدن».به همراه یاداشت هایی از کتاب های ایشان تحت عنوان «روان شناسی نوجوانی و جوانی » و «روان شناسی تربیت» ار انتشارات سمت و «روان شناسی کاربردی نوجوانی و جوانی» از انتشارات سپید.
