« مهارت تصمیم گیری » مهارتی که برای همه ی زندگی واجب است؛ مخصوصا" دوره ی جوانی
یک تصمیم جادار و مطمئن
یکی از کارهایی که هر روز و همیشه برایمان تکرار می شود تصمیم گیری است؛ تصمیم می گیریم امروز کدام لباس را بپوشیم. با تاکسی به دانشگاه و محل کار برویم یا اتوبوس؟ شام چه بخوریم و چطور تهیه اش کنیم؟ اما همیشه تصمیم گیری های زندگی به همین راحتی نیست. گاهی در زندگی تصمیم های مهمی باید گرفت. تصمیم هایی که ردپای پیامدهای کوچک و بزرگش گاهی برای همیشه در زندگی ما می ماند، مثل تصمیم برای انتخاب رشته ی تحصیلی، شغل یا ازدواج ...
اگر بخواهیم در موقعیت های حساس و مهم زندگی به درستی تصمیم بگیریم، باید راه و روش درست تصمیم گرفتن را یاد بگیریم و بدانیم چگونه از بین گزینه هایی که داریم بهترین گزینه را انتخاب کنیم.

 تصمیم گیری، انواع و اقسام
افراد با توجه به ویژگی های شخصیتی و موقعیتی متفاوتی که دارند از سبک ها و روش های مختلفی برای تصمیم گرفتن استفاده می کنند.
• تصمیم گیری احساسی: در این حالت هیجان ها و حالات درونی مان را جلو می اندازیم و براساس آنها تصمیم می گیریم؛ یعنی فکرمان را تعطیل می کنیم و به قول معروف به دل مان گوش می دهیم. در این مدل تصمیم گیری از آینده نگری و منطق خبری نیست و مبنای انتخاب احساسات درونی فرد است، مثل فردی که می گوید « به دلم افتاده این کار رو انجام بدم بهتره. »
• تصمیم گیری اضطراری: بعضی از افراد در شرایطی که مجبورند تصمیم بگیرند و انتخاب کنند دچار اضطراب می شوند. تعارض بین این انتخاب ها و اضطراب آنقدر نفس گیر و غیر قابل تحمل می شود که فرد نمی تواند به درستی تصمیم بگیرد. این افراد در این شرایط بدون فکر کردن و بدون اینکه سعی کنند اطلاعاتی در مورد انتخاب شان به دست آورند، برای اینکه از این همه تنش و فشار رهایی یابند یکی از گزینه ها را بدون فکر کردن انتخاب می کنند. در واقع انتخاب او به منزله ی فرار و رهایی از تنش موجود است.
• تصمیم گیری اجتنابی: بعضی از آدم ها وقتی در شرایطی تصمیم گیری ها و انتخاب های مهم زندگی قرار می گیرند سعی می کنند از این مسئله فرار کنند، این افراد خود را ضعیف تر از آن می بینند که بتوانند تصمیم گیری کنند و مدام امروز و فردا می کنند، یا خودشان را با گفتن این جمله که « بی خیال همه چیز درست می شه » به یک آرامش کاذب و زود گذر می رسانند.
• تصمیم گیری تکانه ای: تکانه به زبان خیلی ساده یعنی هیجان های زود گذر و شدید که آدم را به کاری وا می دارد. در تصمیم گیری تکانه ای فرد سریع و بدون تفکر تصمیم می گیرد یعنی به طور کلی بی خیال سبک و سنگین کردن مسائل می شود و در واقع براساس تکانه های آنی و زودگذر تصمیم گیری می کند؛ تصمیم هایی که معمولا" خود افراد هم بعدا" از کارشان تعجب می کنند: « خودمم هم نمی دونم چطوری شد این کار رو کردم. » این جمله را خیلی از این افراد می شنویم. این نوع تصمیم گیری یکی از خطرناک ترین سبک های تصمیم گیری است که ممکن است عواقب و پیامد های ناخوشایندی برای فرد و اطرافیانش داشته باشد؛ مثل خیلی از کسانی که ناخواسته و براساس یک تصمیم آنی مرتکب جرمی شده اند.
• تصمیم گیری مطیعانه: حرف گوش کن های بی چون و چرا معمولا" این مدلی تصمیم می گیرند، یعنی براساس انتظاراتی که دیگران از آنها دارند. این افراد خواسته ها و اهداف خودشان را نادیده می گیرند و به راحتی اجازه می دهند دیگران به جای آنها انتخاب کنند. جمله ی معروفی هم که از این افراد زیاد می شنویم « هر چی شما بگید. » است. این افراد از اعتماد به نفس کافی برای رو به رو شدن با مسائل و مسئولیت های زندگی برخوردار نیستند و معمولا" با سپردن حق انتخاب به دیگران به نوعی می خواهند از پیامد های انتخاب شان شانه خالی کنند.
• تصمیم گیری تقدیری: این مدل تصمیم گیری وقتی اتفاق می افتد که افراد مهارتی برای تصمیم گیری ندارند و اصلا" به فکرشان هم نمی رسد خودشان هم قدرتی برای تصمیم گیری دارند. همه چیز را به قضا و قدر نسبت می دهند و به قول خودشان شانسی انتخاب می کنند. در باور این افراد همه شکست ها و موفقیت های افراد وابسته به شانس و بخت و اقبال است.
• تصمیم گیری منطقی: این نوع تصمیم گیری سالم ترین و بهترین نوع تصمیم گیری است چون فرد سعی می کند براساس فکر و منطق جلو برود و تلاش می کند همه ی اطلاعات مورد نیاز را جمع آوری کند و بعد از سبک و سنگین کردن حسابی تصمیم بگیرد. در واقع همه ی جوانب را در نظر می گیرد و به پیامد های احتمالی انتخابش خوب فکر می کند و یک تصمیم کاملا" آگاهانه می گیرد.

 گام به گام یک تصمیم گیری منطقی
حالا که با انواع و اقسام تصمیم گیری ها آشنا شدیم بهتر است با راه و روش درست تصمیم گیری و مراحل مختلف تصمیم گیری منطقی آشنا شویم. تصمیم گیری عاقلانه یا همان تصمیم گیری منطقی چند گام اساسی دارد:
گام نخست: رو به رو شدن با تصمیم و انتخاب
هر وقت در موقعیتی قرار بگیریم که حس کنیم باید انتخاب کنیم و تصمیم بگیریم فرایند تصمیم گیری شروع شده است. در این مرحله و هنگامی که در یک موقعیت تصمیم گیری قرار می گیریم اول از همه سعی می کنیم بر موضوع تمرکز کنیم و دست به جمع آوری اطلاعاتی که به موضوع تصمیم گیری ما مربوط است بزنیم.
گام دوم: جست وجوی انتخاب های متنوع
در این مرحله بعد از جمع آوری اطلاعات، شروع می کنیم به یادداشت کردن انتخاب هایی که می توانیم داشته باشیم. در اکثر مواقع افراد فکر می کنند فقط یک حق انتخاب دارند. اما اگر کمی تأمل کنیم متوجه می شویم در اکثر مواقع انتخاب های مختلفی هست و ما باید تصمیم بگیریم کدام را بر گزینیم. برای اینکه بتوانید دامنه ی حق انتخاب های خودتان را بالا ببرید می توانید چند کار ساده انجام دهید.
1- بارش فکری: یعنی با آزاد گذاشتن فکر همه ی گزینه های احتمالی را در نظر بگیریم؛ حتی گزینه هایی که در نگاه اول خنده دار یا به درد نخور باشند ذهن تان را باز بگذارید و هر چه به ذهن تان می رسد یادداشت کنید.
2- جست و جوی اطلاعات جدید: می توانید مطالعه کنید یا در اینترنت و دیگر منابع که در دسترس تان است پرس و جو کنید.
3- راهنمایی و مشورت با دیگران: افراد آگاه و کسانی که در زمینه ی مورد نظر ما تجربه کافی دارند می توانند گزینه ای مناسب برای مشورت باشند.
گام سوم: ارزیابی انتخاب ها و پیش بینی پیامد های هر تصمیم
بعد از اینکه تک تک گزینه هایی را که می توانید انتخاب کنید پیش روی تان قرار دادید، حالا وقت آن است آنها را بررسی و مورد ارزیابی قرار دهید. یعنی ببینید این تصمیمات چه پیامدهای مثبت یا منفی برای شما یا اطرافیان تان به دنبال دارد. می توانید از تفکر اگر ... و آن وقت ... استفاده کنید. با این کار می توانید مشخص کنید هر تصمیم چه چیزی را به دنبال خود می آورد. علاوه بر این حواس تان را خوب جمع کنید در این مرحله باید تک تک انتخاب ها را بررسی کنید تا بتوانید بهترین گزینه را انتخاب کنید.
گام چهارم: تعهد به تصمیم گرفته شده
شما سبک و سنگین های تان را انجام داده اید حالا می توانید در این مرحله تصمیم تان را بگیرید. باید خودتان را نسبت به انتخابی که دارید متعهد بدانید. در این مرحله ممکن است گاهی شک و دودلی به سراغ تان بیاید. حتی ممکن است گاهی دلسرد شوید که تصمیم خود را زیر پا بگذارید. اشکال ندارد تا حدی طبیعی است. برای خلاص شدن از این حس، یک بار دیگر با دقت به کارهایی که در مرحله ی قبل انجام داده اید نگاهی بیندازید، در این مرحله مهم است به تصمیمی که گرفته اید، وفادار و پایبند باشید مگر آن که شواهد، دلایل یا مدارک نشان دهد تصمیم شما اشتباه است.
گام پنجم: طرح و نقشه برای انجام تصمیم
در این مرحله از شک ها و دودلی ها عبور کرده اید و حالا وقت آن است برای انجام و اجرای تصمیم مهمی که گرفته اید طراحی و برنامه ریزی کنید. یعنی چارچوب کاری را که می خواهید انجام دهید برای خودتان مشخص کنید. هدف های خود را به طور واضح و مشخص تعیین کنید، علاوه بر این مشخص کنید چقدر زمان دارید. کارهای تان را ریز کنید و تک تک اجزا را مشخص و حتی مشکلات و موانع را پیش بینی و برای رفع آنها راه حل پیدا کنید.
گام ششم: اجرای تصمیم
خوب دیگر وقت عمل فرا رسیده است. تا حالا فقط فکر کردیم و نقشه کشیدیم. حالا باید دست به کار شد، فراموش نکنید خیلی ها خوب تصمیم می گیرند، اما خوب اجرا نمی کنند؛ مثل دانش آموزانی که برنامه ریزی خوب و دقیقی برای درس خواندن دارند، اما همیشه اجرای آن را به امروز و فردا می اندازند.
در این مرحله شما دست به کار شده اید، دیگر عذر و بهانه نیاورید و کارتان را انجام دهید. در این مرحله مهم است به خودتان بازخورد دهید و مدام کار خودتان را ارزیابی کنید. فراموش نکنید اگر خوب جلو می روید، حتما" به خودتان پاداش بدهید و خودتان را حسابی تشویق کنید.

مینو شیرین بیان، کارشناس ارشد روان شناسی

گردآوری: مرکز مشاوره روانشناسی آرامیس