ویژگی های عصر کنونی، ضرورت تربیت جنسی در کودکان را دو برابر ساخته است، زیرا این کودکان، بارها و بارهار در معرض پیام های جنسی فیلم ها، تبلیغات، برنامه ها و نمایش های تلویزیونی و نیز پیام های ناشی از نحوه برخورد والدین قرار دارند و شاید بزرگ ترین نگرانی خانواده ها در تربیت کودکان این است که درباره مسائل جنسی چه چیزی باید به کودکان گفت و چه چیزی را نباید به انان گفت؟ چه زمانی باید درباره این مسائل با انان صحبت کرد؟ چگونه می توان رفتار جنسی کودکان را هدایت کرد؟ خواندن این مقاله می تواند به برخی پرسش های شما در این زمینه پاسخ دهد.
تربیت جنسی به همه اقداماتی گفته می شود که از نخستین دوران زندگی انسان در راستای رشد متعادل و مناسب انگیزه جنسی صورت می گیرد و با هدف اطلاع رسانی جنسی، کمک به تکامل رفتارهای جنسی. تداوم و ماندگاری نسل و رسیدن به مودت رحمت و آرامش است. در این فرآیند ، مربی (والد) به متربی (کودک) کمک می کند تا بتواند استعدادهای بالقوه خود را در این زمینه به خوبی بشناسد و باشیوه های صحیح بروز و کنترل آن آشنا شود تا آن را در بهترین مسیر منطقی قرار دهد. در واقع تربیت جنسی فراتر از آموزش جنسی است و نه تنها احساس جنسی، بلکه ویژگی های اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی جنسیت را در بر می گیرد و عبارت است از به کارگیری شیوه هایی برای ایجاد صفات و رفتارهای جنسی سالم و زدودن صفات و رفتارهای جنسی ناسالم. این فرآیند می تواند این اهداف را در بر داشته باشد: ایجاد عادت های مطلوب جنسی، پاسخگویی به پرسش های جنسی کودکان، شکل گیری هویت جنسی سالم و پیشگیری از بیداری جنسی زودهنگام.
دانش جنسی کودکان در سنین مختلف
والدین در صحبت کردن با بچه درباره جنسیت یا نگران زیاد گفتن هستند و یا کم گفتن و یا نگران گیج کردن بچه های خود! برخی نیز فکر می کنند با این کار بچه ها را به تجربه جنسی تشویق می کنند... والدین فکر می کنند که اگر کودک شان در ظاهر بی علاقه است، پس لابد هنوز آمادگی لازم را ندارد، اما در واقع شاید آنها نمی دانند که سوالاتی را که نمی دانند را چگونه بپرسند.
فراگیری جنسی باید تدریجی و در طی زمان صورت بگیرد. البته کودک از زمان تولد درباره جنسیت می آموزد . جنسیت بخشی جدایی ناپذیر و زیبا از زندگی دوران بلوغ است. به دنبال پیدا کردن لحظه های مناسب آموزشی باشید، مانند زاییدن یک حیوان. می توانید خود بحث را شروع کنید، البته در آغاز گفت و گو شرم و حیا تا حدودی طبیعی است . هر چه زودتر شروع کنید شرم و حیا کمتر می شود . شما می توانید اگر اشتباه گفتید بعد اقرار کنید به عنوان یک راهنما:
تا سن پنج سالگی ، بچه ها باید:
1. نام صحیح اعضای بدن از جمله اعضای تناسلی را بداند.
2. درک کنند که نوزادان از رحم مادر متولد می شوند.
3. مفهوم فضای خصوصی را هنگام تعویض لباس و رفتن به توالت بدانند. به ویژه ضروری است کودکان پنج ساله تفاوت خصوصی و سری را بفهمند.
4. بتوانند به راحتی با والدین یا فرد بزرگسال قابل اعتماد دیگری، درباره جنسیت صحبت کنند.
5. نسبت به هویت مذکر یا مونث بودن خود عزت نفس داشته باشند.
بین شش تا نه سالگی ، بچه ها باید:
1. بتوانند تولید مثل حیوانات و گیاهان را به بخشی از چرخه حیات درک کند.
2. در پاسخ به پرسش هایی چون «نوزادان از کجا می آیند؟» «چطوری به دنیا می آیند؟» چیزهایی شنیده باشند.
3. از تفاوت بین دو جنس آگاه باشند و بتوانند نام صحیح اندام تناسلی خود و جنس مخالف را نام ببرند.
4. درک کلی از ایدز و عفونت های دیگری که از طریق جنسی منتقل می شود داشته باشند.
5. نسبت به سلامت کلی و نیازهای ایمنی بدن خود مسئولیت روزافزون پیدا کنند و بهداشت شخصی خود را با مسواک زدن ، دوش گرفتن و رعایت تغذیه مناسب حفظ کنند.
6. مفاهیم دوستی و عدالت را بفهمند و بتوانند احساسات خود را با والدین یا افراد بزرگسال قابل اعتماد دیگر در میان بگذارند.
بین نه تا سیزده سالگی، بچه ها باید:
1. جنسیت را به عنوان بخشی طبیعی از زندگی درک کنند.
2. با تغییرات طبیعی دختران و پسرها در دوران بلوغ (عادت ماهیانه و احتلام) آشنا شوند.
3. بتوانند با دیگران دوست شوند و دوستی هایشان را حفظ کنند ( معمولاً با هم جنس خودشان ).
4. روند تولید مثل و از جمله مفاهیمی چون: آمیزش جنسی ، پدر و مادر شدن، سقط جنین و جلوگیری از بارداری را درک کند.
5. بدانند سوء استفاده جنسی چیست؟ چگونه می توان ان را تشخیص داد و در موقعیت های بالقوه خطرناک چگونه باید رفتار کرد؟
پاسخگویی به پرسش های جنسی کودکان
وقتی کودکی متولد می شود نخستین پرسش این است که دختر است یا پسر؛ زیرا به محض تولد با پسران و دختران به گونه ای متفاوت رفتار می شود. جالب است که کودکان از دوازده ماهگی اولوبت های خود را برای انتخاب اسباب بازی ها نشان می دهند. این تفاوت های جسمانی از اول تولد بین دختران و پسران وجود دارد و همزمان با رشد آنها، بر این تفاوت ها افزوده می شود و کودکان نیز همزمان با رشد خود حساسیت و کنجکاوی بیشتری نسبت به این تفاوت ها به خرج می دهند.
افزون بر یادگیری تفاوت های جسمانی، کودکان در سه سالگی بسیاری از باورهای فرهنگی مرتبط با جنسیت را، از طریق باورها و رفتارهای والدین و مربیان، تلویزیون، قصه ها و بازی ها یاد می گیرند. این مسئله بدان معنی است که کودکان وقتی به سن سه سالگی می رسند، کاملا خود را به عنوان پسر یا دختر می شناسند و متوجه جنس خود می شوند و در نتیجه به جست و جوی چگونگی نقش خود می پردازند و در این زمینه به دنبال یافتن آگاهی های لازم بوده و ممکن است مسائلی را با بزرگان خود مطرح نمایند . بنابراین کنجاوی کودکان نسبت به مسائل محیط و بدن خود باعث می شود پرسش های زیادی را در زمینه های مختلف از بزرگسالان خود بپرسند؛ این آگاهی و کنجکاوی شدید کودکان نسبت به کارکرد اندام ها و مسائل مربوط به جنسیت، از نو پایایی اغاز و تا دوران بلوغ ادامه پیدا می کند . بنابراین کودکان در مورد مسائل جنسی خودهمانند دیگر مسائل، پرسش های مهمی همچون: «تفاوت بین دختر و پسر چیست؟ مرا از کجا آوردی؟ نوزاد از کجا می آید؟ کارکرد اندام جنسی چیست؟» از بزرگ ترهای خود دارند و ما نیز به عنوان بزرگ تر های کودکان وظیفه داریم به پرسش ها و کنجکاوی های کودکان به درستی پاسخ بدهیم.
درباره اینکه، چرا کودکان این پرسش ها را مطرح می نمایند ، باید گفت که غریزه جنسی با کودک متولد می شود و کودکان نیز آن را احساس می کنند، اما به طور کلی چهار عامل رشد زبان، سن، محیط و روابط اجتماعی و عوامل حسی می توانند در زمینه مطرح کردن پرسش هایی از این دست از سوی کودکان نقش داشته باشند. بسیار تاسف بار است که والدین و معلمان در بیشتر موارد این پرسش ها را به دلایلی همچون کم اطلاعی در این زمینه ها، وجود شرم و حیا بین والدین و فرزندان، نبود برنامه مناسب در مدارس و مراکز پیش دبستانی یا کوتاهی و بی توجهی مورد غفلت قرار می دهند.
از نظر روان شناسی، کودکان از سنین سه سالگی متوجه جنسیت خود می شوند و می فهمند پسر یا دختر. انها با مشاهده تفاوت های بین خود و جنس مخالف از بزرگترهای خود سوالاتی مطرح می کنند که در بعضی از موارد والدین با تعجب و سخت گیری برخورد می کنند. غافل از اینکه یک کودک سه ساله هیچ فرقی بین گوش، دست، بینی و عضو جنسی قائل نیست و او هیچ برداشت غلط یا درستی از اندام جنسی اش ندارد و همان قدر که دوست دارد در مورد چشم و گوش خود بداند، به همان اندازه نسبت به اعضای جنسی خود و یا جنس مقابل خود حساس است و دوست دارد در این مورد اطلاعات لازم را کسب کند. در واقع این پرسش ها کنجکاوی هایی است که جنیه شناختی دارد، نه انحراف اخلاقی. پس می توان گفت که کودک نه تنها کار بدی انجام نداده ، بلکه به مرحله جدیدی از رشد رسیده و موضوع جدیدی را درک کرده است و بزرگترها نیز باید از این موضوع خوشحال باشند.
پاسخگویی به پرسش های جنسی کودکان، مقوله ای بسیار مهم و در عین حال فوق العاده حساس است، چرا که اندک سهل انگاری در آن پیامدهای ناگواری در پی دارد، زیرا کودکان، امروزه توسط پیام های جنسی، تبلیغات، فیلم ها، تلویزیون یا ماهواره بمباران می شوند و اگر والدین خود را به بی خبری بزنند و کودکان را به حال خود رها کنند، کودکان برای دریافت پاسخ پرسش های خود به هر دری می زنند که ممکن است اطلاعات نادرستی کسب کنند؛ بنابراین باید به کودکان مهارت هایی بیاموزیم که به کمک آن مهارت ها تصمیمات درستی در مورد میل جنسی خود بگیرند و موقعیت های خطرناک را تشخیص دهند و بتوانند بی هیچ اسیبی از این موقعیت ها خارج شوند.
اگر چه در لزوم آگاهی دادن به کودکان هیچ شکی وجود ندارد اما درباره اینکه چه کسی این مسئولیت را بر عهده داشته باشد و اینکه باید به چه مسائلی پرداخت، بحث فراوان است. مناسب ترین زمان برای اموزش مسائل جنسی به کودکان زمانی است که خود کودک سوال می پرسد و موضوعی را مطرح می کند. در این موقع حس کنجکاوی کودک برانگیخته شده و باید از آن به بهترین شکل بهره برد. بهتر است اول از خود کودک جواب سوال پرسیده شود و سپس والدین با دقت درباره پاسخ کودک . جواب مناسب به بحث و بررسی اقدام نمایند ؛ اما رعایت نکات زیر می تواند والدین را در این فرآیند یاری دهد تا بسته به نوع پرسش کودکان جواب قانع کننده ای در اختیار آنها گذاشته شود:
1. برخورد والدین با این پرسش ها، عادی باشد تا کودک احساس کند مسائل جنسی هم مانند دیگر مسائل است و به راحتی از جانب والدین پاسخ دریافت می کند.
2. در جواب کودک حقیقت را بگوید و جواب قانع کننده ای به کودک ارائه دهید تا کنجکاوری کودک ارضا شود.
3. جواب ها مبهم و گیج کننده نباشد تا احساس ابهام و سردرگمی به کودک دست ندهد.
4. جواب ها ساده و متناسب با سطح رشد و سن کودکان باشد.
5. هرگز جواب دادن را به بعد موکول نکنید.
6. آموزش های خود را به تدریج کامل کنید، پرسش های گام گام کودکان نیاز به جواب های گام به گام دارد.
7. اصطلاحات و لغات مناسب و صحیح به کار ببرید ، یعنی در توضیح دادن از مطالب و مفاهیم ملموس استفاده کنید. بیان از اصطلاحات غیر واقعی سبب می شود کودک احساس کند، موضوع اسرار آمیز و مبهم است.
8. شنونده خوبی باشید. اجازه بدهید فرزندتان سوال های خود را در کمال ارامش مطرح کند.
چند نمونه
نوزاد از کجا می آید؟ چگونه بیرون می آید؟
ابتدا مطمئن شوید منظور واقعی بچه چیست . من از کجا آمده ام؟ شاید منظور کودک شهر تولدش است. برای کودک کوچکتر بگوید در رحم رشد می کنید و پزشک کمک می کند که بیرون بیاید و در مورد بچه ها بزرگتر بگوید وقتی نوزاد برای بیرون آمدن آماده شد بدن مادر ان را به بیرون هل می دهد و نوزاد از مجرای خصوصی به نام واژن متولد می شود؛ یعنی کانال تولد. وقتی دیدید کودک حوصله اش سر رفته، بدانید بیش از حد توضیح داده اید.
بچه چگونه داخل شکم مادر می شود؟
بچه بزرگتر می داند که برای تولد یک فرزند، به یک مرد و به یک زن نیاز هست، اما ممکن است نقش پدر برایش روشن نباشد. ابتدا نظر کودک را بپرسید تا دیدگاه او برای شما روشن شود می توانید بگویید وقتی سلول مادر و سلول پدر به هم رسیدند، بچه جدید شروع به رشد می کند و از بچه بخواهید تکرار کند.
به طور خلاصه، موقعیت را ببینید و در بهترین وضعیت به پاسخگویی بپردازید، اما حتما باید زمینه ذهنی کودک را شناسایی کنید. شما باید بدانید که ایا بدون زمینه قبلی این سوال به ذهن کودک رسیده یا با مسئله ای برخورد کرده است و دیگر اینکه نباید این پرسش ها را دلیل بر تمایل جنسی قلمداد کنید، بلکه این پرسش ها تنها کنجکاوی هایی است که جنبه شناختی دارد.
محمد ترکمان، کارشناس ارشد روان شناسی بالینی
