همه ما با تشویق کردن آشنا هستیم، این که رفتارهای خوب و پسندیده کودکان را تشویق کنیم تا این رفتارها ادامه یابند. اما روان شناسان معتقدند گاهی اوقات این تشویق کردن نه تنها باعث افزایش تکرار رفتارهای خوب نمی شود که در طولانی مدت می تواند باعث شود کودکان آن رفتار را کمتر انجام دهند. به عنوان نمونه در یکی از بررسی های مشخص شد تعدادی از کودکان کم سن که رفتارهای سخاوتمندانه ای آنها توسط مادرشان تشویق می شد، در طول زمان تعداد این رفتارها در آنها با کاهش روبرو شود و درمقابل برخی کودکان که تشویقی از سوی مادر دریافت نمی کردند در طول زمان این رفتار در آنها با افزایش همراه شد. شاید با مطالعه این مورد با خود تصور کنید پس شاید اگر فرزندان تان را تشویق نکنید بهتر باشد اما آیا واقعاً ایراد از خود تشویق است یا روشی که این گروه از مادران برای تشویق فرزندان خود از آن استفاده کرده اند؟روان شناسان معتقدند اگر در زمان تشویق به برخی نکات توجه داشته باشید این تشویق نه تنها باعث افزایش رفتار نمی شود که می تواند باعث از یبن رفتن رفتار های خوب کودکان نیز شود.
فقط تشویق رفتاری
«آفرین امروز خیلی مهربان بودی»،« آفرین که امروز مداد رنگی ات را به دوستت دادی، این رفتار تو نشانه ی مهربانی ات بود»
اگر بخواهید فرزندتان را تشویق کنید، کدام یک از جملات بالا را استفاده می کنید؟ متخصصان می گویند جمله اول هر چند ممکن است زودتر به ذهن والدین برسد و به خاطر کوتاه بودن آن بیشتر مورد استقبال قرار گیرد، جمله ی مناسبی نیست. زمانی که می خواهید رفتاری در فرزندتان را تشویق کنید سعی کنید به صورتی دقیق رفتار او را توصیف و رفتار فرزندتان را تشویق کنید و نه خود فرزندتان را . شاید بد نباشد تمرینی برای تشخیص بهتر این موضوع داشته باشید. پس سعی کنید از بین جملات زیر جملاتی که رفتار کودک را تشویق می کند شناسایی کنید:
«تو بچه ی خیلی خوبی هستی» ،«آفرین که کمدت را مرتب کردی».«به به چه قدر نقاشی ات را تمیز کشیدی، هیچ کجا از خط بیرون نزده ای» و «کمک کردن تو به مادرت در پهن کردن لباس ها نشان دهنده احساس مسئولیت تو در خانه است»
دقیق تشویق کنید
گاهی اوقات به درستی رفتار کودک را تشویق می کنیم اما توصیف ما از رفتار آن چنان دقیق نیست و در نتیجه فرزند ما ممکن است به درستی متوجه نشود منظور ما کدام رفتار اوست. مقایسه دو مثال زیر می تواند این موضوع را روشن تر سازد: «آفرین که به مادرت کمک کردی».« دیروز عصر وقتی دیدم در گردگیری خانه به مادرت کمک می کنی، خوشحال شدم» همان طور که می بینید در جمله ی اول درست است که رفتار کودک مورد توصیف قرار گرفته، رفتار به صورتی دقیق توصیف نشده و ممکن است کودک متوجه نشود منظور کدام رفتار او در خانه بوده است. اما در مثال دوم توصیف دقیق به کودک کمک می کند به راحتی متوجه شود کدام رفتار او شایسته تشویق است. شاید بدنباشد تمرینی برای تشخیص بهتر این موضوع داشته باشید، پس سعی کنید از بین جملات زیرجملاتی که به صورت دقیق رفتار کودک را تشویق می کند شناسایی کنید؛« آفرین که در مهمانی دیشب موُدب بودی و با همه خوشرفتاری کردی.» «آفرین که در مهمانی دیشب با همه سلام و احوال پرسی کردی»،«چه کاری خوبی کردی! می دانم پسر همسایه دوچرخه ات را بدون اجازه برداشته بود و تو ناراحت بودی اما تو بدون دعوا توانستی از او بخواهی دیگر این کار را نکند.»
فقط وقتی لیاقت دارد
گاهی اوقات هنوز فرزند ما کار خوبی انجام نداده یا آن کار را تمام نکرده است ما به بهانه انگیزه دادن به او شروع به تمجید از او می کنیم. مثلاً موقعیتی را در نظر بگیرید که مهمان دارید و احتمال می دهید فرزندتان نخواهد اسباب بازی هایش را در اختیار کودکان مهمان شما قرار دهد، در این شرایط ممکن است شما بگویید «آفرین پسرم، می دانم تو این قدر مهربان هستی که به دوستانت اسباب بازی بدهی .» البته همان طور که تجربه ی والدین نیز نشان می دهد، معمولاً در این شرایط بچه ها به مهمانان اسباب بازی می دهند اما متأسفانه در دفعات بعدی نیز لازم است باز والدین وارد گود شوند و برای این کار انگیزه ایجاد کنند و از آن بدتر این که وقتی فرزند ما جلو چشم ما نیست ممکن است رفتاری مغایر نشان دهد و اسباب بازی را به زور از مهمان پس بگیرد. البته توجه به شایستگی کودکان در زمان تشویق محدود به این یک مورد نیست و موارد بسیاری را می توان برای آن بر شمرد، تشویق پیش از این که فرزند ما پیشرفت درسی چندانی داشته باشد، تمجید از نظم او پیش از اینکه تغییری در این زمینه رخ داده باشد و ...
توجه داشته باشید اگر قرار باشد فرزندان ما با تعریف و تمجیدهای ما برای انجام کارهای پسندیده انگیزه پیدا کنند، به احتمال بسیار در زمان نبود این تعریف ها نیز این رفتارها از بین خواهند رفت. چرا که هیچ گاه فرصت پیدا نکرده اند به خاطر انگیزه درونی و لذتی که به خودشان از انجام این کارها می برند آنها را انجام دهند.
تشویق از صمیم قلب
گاهی اوقات آن طور که باید، تعریف و تشویق ما خالصانه و از صمیم قلب نیست. ممکن است این قدر از دست یک سری رفتارهای فرزندمان دلخور یا به خاطر موضوعاتی دیگر خسته و ناراحت باشیم که نتوانیم آن طور که باید شادی خود را از رفتار خوب فرزندمان نشان دهیم. البته گاهی اوقات نیز برخی والدین ممکن است. عادت به تشویق فرزندشان به صورت روتین و از سر عادت داشته باشند. در هر دو حالت توجه داشته باشید بجه ها بسیار دقیق تر از آنچه ما تصور می کنیم تفاوت یک تعریف از صمیم دل با یک تعریف مصنوعی را متوجه می شوند و البته همان طور که خودتان هم می دانید فقط آنچه از دل برآید لاجرم بر دل نشیند. پس اگر فرزندتان استقبال چندانی از تشویق ها و تمجیدهای شما نمی کند شاید بد نباشد به بازبینی احساسات خود در این زمینه نیز بپردازید.
تشویق آگاهی دهنده
یکی از روان شناسان به نام «دسی» معتقد است تشویق های ما به صورت معمول دو هدف را دنبال می کنند؛ یکی آگاه ساختن فرد و دیگری کنترل کردن رفتار او . گاهی اوقات فرزندمان را تشویق می کنیم تا متوجه شود رفتاری شایسته داشته است و در نتیجه تمایلش برای تکرار آن افزایش یابد اما گاهی اوقات فرزند ما به خوبی می داند رفتاری که انجام می دهد خوب است و ما از تشویق صرفاً به منظور افزایش دادن آن استفاده می کنیم . دسی می گوید، زمانی که بخش دوم، یعنی کنترل رفتار فرد مد نظر ما باشد و این بخش بسیار قوی تر از بخش اول باشد، احتمال این که در طولانی مدت انگیزه درونی فرد برای انجام دادن آن رفتار از بین برود افزایش می یابد. در این شرایط ممکن است فرزند ما آن رفتار را فقط در شرایطی تکرار کند که می داند او را می بینیم و البته تشویق می کنیم. اما راه حل چیست؟
اول اینکه درباره ی کودکان کم سن تلاش کنید بیشتر از بخش آگاهی دهنده تشویق بهره مند شوید و به عنوان نکته ی دوم اینکه از برنامه های تشویقی متنوع بهره بگیرید. به این معنا که همواره و به محض انجام یک کار خوب فرزندتان را تشویق نکنید، بلکه بعد از انجام چند باره ی آن کار و در زمان هایی که انتظار تشویق در فرزندتان شکل نگرفته باشد می تواند باعث شود آن رفتار را به خاطر لذت انجام کاری شایسته انجام دهد.
آرزو عزتی- کارشناس ارشد مشاوره
گردآوری: مرکز مشاوره روانشناسی آرامیس
