آرامیس مشاور




الیزابت لافتوس (Elizabeth Loftus)، اثرگذارترین روان شناس زن معاصر

وقتی حافظه از پشت خنجر می زند!
الیزابت لافتوس، چهارده ساله بود که مادرش در استخر غرق شد. دایی او سال ها بعد به او یک بار گفت که الیزابت اولین نفری بوده که مادرش را در استخر پیدا کرده بود. این گفته دایی باعث شد تا تصاویری از این واقعه به ذهن الیزابت هجوم بیاورد.
او احساس می کرد تصاویر روشنی از این ماجرا و زمانی که به تنهایی مادرش را در استخر پیدا کرده دارد. اما بعد از مدتی دایی او گفته خود را اصلاح کرد و گفت در واقع نفر او که مادر غرق شده را پیدا کرده خاله او بوده و نه الیزابت.
با اینکه پیدا شدن مادر توسط الیزابت واقعیت نداشت، اما به هر حال تصاویر روشنی از این وضعیت در ذهن او به وجود آمده بود. حافظه او چه طور توانسته بود این چنین تصاویر خیالی بسازد و جای یک خاطره را پر کند؟ این موضوع یکی از عواملی بود که باعث شد تا الیزابت لافتوس کار حرفه ای خود را وقف مطالعه روی حافظه و اشتباهات آن کند.

لافتوس در 1944 در لس آنجلس آمریکا به دنیا امد و پدرش پزشک بود و مادرش کتابدار و همان طور که اشاره شد، زمانی که چهارده ساله بود مادرش در استخری غرق شد. نخستین رویای او معلم ریاضی شدن بود، اما وقتی وارد دانشگاه شد، روان شناسی و ریاضیات را به صورت همزمان برای ادامه تحصیل انتخاب کرد. او تازه کارشناسی خود را گرفته بود که با یک روان پزشک ازدواج کرد، البته در اوایل میانسالی از او جدا شده و بعد از ان ازدواج نکرد. سپس برای ادامه تحصیل در مقطع ارشد اقدام کرد و وارد دانشگاه استنفورد شد. در دوره ارشد، او جذب موضع حافظه بلندمدت شد. لافتوس دکتری خود را نیز در روان شناسی و از دانشگاه استنفورد دریافت کرد هم کلاسی هایش او را خانمی حراف و پرانرژی توصیف کرده اند. جالب آنکه کمتر کسی در آن زمان در دانشگاه استنفورد فکر می کرد که او بتواند در روان شناسی باشد. بعد از پایان یافتن دوره دکتری، او به دانشگاه واشنگتن در سیاتل رفت.

از پرونده ای جنجالی تا پژوهشی جنجالی
یکی از جنجالی ترین پرونده ها در آمریکا توانست الیزابت لافتوس را به سمتی سوق دهد که یکی از اثر گذارترین پژوهش ها در حوره حافظه را انجام دهد. اما داستان این پرونده چه بود؟
الین فرانکلین خانمی جوان بود و ادعا کرد بیست سال پیش ، یعنی زمانی که کودکی هفت، هشت ساله بوده، پدرش به دوست صمیمی او تجاوز کرده و سپس او را به قتل رسانده است. الین مدعی بود که خاطرات مربوط به این واقعه را فراموش کرده و یا به عبارتی سرکوب کرده بود، اما این اواخر در نتیجه جلسات روان درمانی که در آنها شرکت داشته، خاطرات برای او زنده شده و آنها را به یاد اورده است.
پرسشی که در آن زمان برای لافتوس مطرح شد این بود که آیا الین به درستی به یاد آورده و واقعاً پدر او قاتل است و یا اینکه حافظه او به دلایلی دچار اشتباه شده است. این موضوع باعث شد تا الیزابت تصمیم بگیرد تا پژوهشی درباره حافظه و مکانیسم به یادآوردن خاطرات گذشته و از آن مهم تر تلقین پذیری حافظه انجام دهد . او تمایل داشت تا پیرامون یادآوری خاطرات تلخ گذشته کار خود را انجام دهد.
لافتوس می خواست صحت بازیابی خاطرات را بررسی نماید. البته قصد اصلی او بیشتر متوجه موضوع مناقشه برانگیز آزار جنسی در دوران کودکی و خاطرات مربوط به ان بود، اما با توجه به محدودیت های اخلاقی، او مطالعه خود را معطوف به موضوعی دیگر، یعنی گم شدن در مرکز خرید کرد. او می کوشید تا دریابد که ایا تعریف خاطره ای نادرست از گم شدن در مرکز خرید می تواند حافظه آزمودنی ها را دچار تحریف کرده و آنها را به اشتباه بیندازد یا خیر. به عبارتی او به دنبال بررسی تلقین پذیری حافظه بود . در نخستین بررسی ها، او متوجه شد در حدد 25 درصد آزمودنی ها با تعریف خاطره ای نادرست دچار تحریف حافظه می شوند و آنها خاطراتی از واقعه ای که هیچ گاه اتفاق نیفتاده را به خوبی یاد می آورند! با مطالعات بیشتر به کمک روشی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته بود، لافتوس متوجه شد تا حدود یک سوم افراد امکان دارد حوادثی را از گذشته به یاد بیاورند که اصلا روی نداده است و گاهی این حوادث ، مسائلی بسیار تلخ ، حاد و اثر گذارند که البته در عالم واقع هیچ گاه برای فرد روی نداده اند.
این یافته به شدت مناقشه برانگیز بود ، چرا که می توانست به این معنا باشد که فردی که در دادگاه مدعی است قربانی بدرفتاری در سنین کودکی توسط فردی خاص شده، تمام آنچه را بیان می کند، به اشتباه به یادآورده باشد! یعنی ممکن است الین که پدرش را متهم به قتل کرده بود، حافظه اش به اشتباه این کار را انجام داده باشد. اما ایا این چنین است؟

وقتی حافظه انتقام می گیرد!
در پاسخ باید گفت که چنین امری ، یعنی به یادآوردن حوادثی که هیچ گاه روی نداده به عنوان خاطراتی واقعی، نه تنها ممکن است ، بلکه بارها این نیز روی داده است. در مورد الین – همان طور که خود او نیز اشاره کرده بود – شرکت در جلسات روان درمانی باعث شده بود تا بخشی از خاطرات تلخ او زنده شده و به یادآورده شوند. اما در واقع آنچه او به یاد آورده بوده بود، عصبانیت و ناراحتی شدیدی بود که از پدرش داشت. او به یاد آورده بود که چقدر از پدرش دلخور است در عین حال که در تمامی سال هایی که او بزرگ شده بود معمایی حل نشده ، یعنی قتل دوستش او را آزار داده بود و حالا در پی جلسات درمان زنده شدن این دو بخش از خاطرات تلخ گذشته ، الین در فرآیندی ناهشیار ، پدرش را به عنوان قاتل به یاد آورده بود! در واقع حافظه الین به او کمک کرده بود تا به کمک یادآوری خاطراتی که واقعی نبودند انتقامش را از پدرش بگیرند.

تاثیری فراتر از روان شناسی
تاثیر کارهای لافتوس محدود به روان شناسی باقی نماند . تاثیر کارهای او در حقوق و دادگاه ها آن قدر بود که دانشگاهی در نیویورک در 1994 به او دکترای افتخاری در حقوق اعطا کرد. از مهم ترین پیامدهای پژوهش های او آن بود که در برخی ایالت های آمریکا، دادگاه ها در صورتی که تنها مدرک شاکی، شهادت عینی شاهدان باشد، پرونده تشکیل نداده و دادخواست او را قبول نمی کنند. در واقع انها می گویند برای اثبات اتهام، در کنار شهادت شاهدان به مدارک دیگری نیز نیازمندیم. البته بعد از اعلام نتایج تحقیقات و گسترش کارهایش، لافتوس دچار مشکلاتی نیز شد . او ایمیل های تهدیدآمیز دریافت کرد و یا اینکه یک بار در یکی از پروازها مسافری او راشناخت و البته حسابی از خجالت او درآمد ! در یک مورد دیگر و در نتیجه پژوهش های او روی یکی از پرونده های قضایی که مربوط به سال های پایانی دهه 90 میلادی بود، علیه لافتوس، همکاران پژوهشی اش و البته دانشگاه واشنگتن نسبت به طرح 21 اتهام شکایت شد. در این پرونده که تا سال 2007 به طول انجامید ، در نهایت در یک مورد لافتوس مجرم شناخته شد . البته اختلاف نظر پیرامون هزینه های دادگاه باعث شد تا پرونده برای تجدید نظر به دادگاهی بالاتر ازجاح داده شده و بسته نشود.

عواملی که خطای حافظه را شدت می بخشد.
علاوه بر فرآیندهایی که درون فرد می تواند روی یادآوری خاطرات اثر گذار باشند (همانند مورد الین) ، عوامل محیطی نیز می توانند به حافظه خط بدهند. برای نمونه، کلماتی که در یک جلسه دادگاه برای پرسش انتخاب می شوند می توانند به حافظه ما جهت دهند تا داستان به شکلی متفاوت بازیابی شود. البته علاوه بر نوع کلمات انتخاب شده در زمان پرسش، عوامل دیگری نیز می توانند در تحریف اطلاعات توسط حافظه نقش داشته باشند. یکی از موضوعات مورد علاقه لافتوس همین مسئله بوده؛ که پژوهش های زیادی را به کمک دانشجویان خود در این زمینه انجام داده است. درهمین راستا نیز لافتوس تا به امروز آموزش هایی را برای قضاوت و اعضای هیئت منصفه دادگاه ها داشته است. البته تجربه او در زمینه شهادت شاهدان عینی و یا بازیابی خاطرات ، محدود به پژوهش های دانشگاهی نبوده و او برای بررسی موضوعاتی از این دست، در بیش از 200 جلسه دادگاه با موضوع ازار جنسی شرکت داشته است . نتیجه کارهای او تا به امروز در 19 عنوان کتاب و 200 مقاله به چاپ رسیده است.

نرگس عزیزی – کارشناس ارشد مشاوره